Osmanlıca [eskilerin ifadesiyle İslam harfleriyle] her sahada telif ve tercüme kitaplar ve dergiler neşredilmiştir. Bu kitapların bir kısmı yabancı lisan öğrenimine dairdir. Harf İnkılabıyla maalesef bu devasa literatür ile irtibat kesilmiştir. Sadece mevcut literatürün Latin harflerle neşredilmesi bile ciddi bir zaman ve emek alacağı aşikardı. Bu zaman zarfında kaybettiklerimizi telafi edebildik mi? Günümüzde Türkiye'de lisan öğreniminin hâlâ problem olmasında, belki böyle bir kırılmanın da tesiri olmuştur.
Aşağıdaki liste, yabancı lisan tahsiline dair Osmanlıca matbu kitapları ihtiva etmektedir. Liste hazırlanırken sadece İBB Kitaplık websitesi kullanılmıştır. Takriben bir saatlik arama neticesinde, Fransızca, İngilizce, Almanca ve Rumca lisanlarına dair kaleme alınmış sarf, nahiv, tercüme usuli ve lügat kitaplarının künye bilgileri derlenmiştir (Sadece listede bulunan kitapların toplam sayfa adeti 20 bin üzeridir). [Arapça ve Farsça'ya dair kitaplar liste dışı bırakılmıştır.] Kısa bir arama ile hazırlanmış bu liste, elbette tam değildir. Ancak kaybettiklerimize dair fikir vermesi cihetiden kâfidir.
Fransızca
Musavver Kamus-i Said: Fransızca'dan Türkçe'ye / Kemalpaşazâde Said, İstanbul: Maarif-i Umumiye Nezâreti, 1334 R/1918, c. 1, cüz 1-4 (320 s.)
Mükaleme Kitabı / Catergian, P. Samuel, Vienne: 1855, 215 s. [Türk ve Fransız ve Alman lisanlarından müretteb]
Kamus-i Fransevî: musavver Türkçe’den Fransızca’ya lugat / Kelekyan, Diran; Sahib ve tabi' : Mihran, Constantinople: 1329 H/1911, 2 c. 1 ciltte (1373 s.) [Türkî’yü’l-asl kelimelerle beraber Lisan-ı Osmanî’de müstamel kelimat-ı Arabiye ve Farisiye’nin kaffesini ve ulum ve fünun ve sanayi ve edebiyata aid ıstılahat-ı mahsusayı havidir.]
Resimli Kamus-i Fransevî: Fransızca’dan Türkçe’ye lugat kitabı / Şemseddin Sami b. Halid (Fraşherî); tab.: Mihran, Constantinople: 1318 H/1901, [üçüncü tab'ı] c. 1 (1-1168 s.) [Yeniden tahrir derecesinde tashih ve hemen kaffe-i ıstılahat-ı fenniye ve askeriyenin ilavesiyle ikmal ve resimler ile de tezyin olunmuşdur.]
Resimli Kamus-i Fransevî: Fransızca’dan Türkçe’ye lugat kitabı / Şemseddin Sami b. Halid (Fraşherî), Constantinople: 1318 H/1901, [üçüncü tab'ı] c. 2 (1169-2240 s.)
Lugat-i Tefeyyüz: Fransızca'dan Osmanlıcaya lugat / [M]. Ali Nazima, İstanbul: Tefeyyüz Kütübhanesi, 1911, 1266 s.
Mini mini lugat-i tefeyyüz: Fransızca'dan Osmanlıca’ya lugat / [M]. Ali Nazima, İstanbul: Tefeyyüz Kütübhanesi, 1330 R/1914, 632 s.
Osmanlıca'dan Fransızcaya cep lugatı / Nazaret Hilmi; tsh.: Kemalpaşazâde Said, İstanbul: 1304 H/1887, 1035 s.
Fransızca'dan Türkçe'ye Lugatçe-i Felsefe / [Ertuğrul], İsmail Fennî, İstanbul: 1341 R/1925, 936, VIII s.
Fransızca'dan Türkçe'ye küçük cep lugatı / İbrahim Edhem, İstanbul: 1312 H/1895, [tab-ı sani], 1-638 s.
Berliç usulü üzere Fransızca'nın talimi, ikinci kısım / M. D. Berlitz ; müt.: Hasan Vasfi; naşirleri: A. K., G. F., İstanbul: 1327 R/1911, 160 s.
Fransızca konuşalım yahud, Yeni Paris sedası: pratik en son usul-i mükaleme / Fikrî, Garbis; nşr. ve tsh.: Madam Virjini, Dersaadet: 1331 R/1915, [musahhah ikinci tab'ı], 224 s.
Kamus-i askerî: Fransızca - Türkçe ve Türkçe - Fransızca / Resulzâde Hüseyin Hüsnü, İstanbul: 1316H/1899, c. 2 (563 s.)
Bedreka-i kıraat yahud, Tatbikatlı Fransızca elifba / Serab Abahouni, Constantinople: 1318/1902, 46 s.
Fransızca'yı nasıl öğrenmeli / Ali Ata, Manastır: 1328R/1912, 130 s. [Mekatib-i Rüşdiyenin son seneleriyle idadiyenin birinci senelerine mahsus olarak tertib edilmiştir.]
Fransızca ve Türkçe yeni tekellüm risalesi / Thomas Xavier Bianchi, Paris: 1852, [seconde edition] 340 s.
Fransızca'dan Türkçe'ye mükemmel lugat / W. Wiesenthale, İstanbul: 1310 H/1892, 416 s.
Fransızca'dan Türkçe'ye cep lugatı / W. Wiesenthale, İstanbul: 1312 H/1895, [tab-ı sani] 1071 s.
Fransızca'dan Türkçe'ye küçük ve resimli lugat-i fenniye / İsmail Ziya, İstanbul: 1312 H/1894, 263 s.,
Tıb kamusu: Fransızca'dan Türkçe'ye / Hayrullah Bey, Ali Paşa, Galib Ata Bey, Ziya Nuri ve Mustafa Münif, İstanbul: Eylül 1927, 15 s.
Türkçe'den Fransızca'ya lugat-i Feraz / Ali Feraz, İstanbul: Feraz Ticarethanesi, 1927, 728 s.
Fransızca - Türkçe mecmua-i mükaleme / James Connor; müt.: Ragıb Rıfkı [Özgürel], İstanbul: İkbal Kütübhanesi, 1327, 387 s. [Mekteb talebesiyle seyyahînin temin-i istifadelerine hâdim]
Fransızca usul-i tahrir ve kitabet / Mehmed Halid, İstanbul: 1306 H/1889, 64 s.
Türkçe ve Fransızca yeni usul-i mükaleme / H. Said; nşr.: Sarafim, İstanbul: 1300 H/1883, 219 s.
Kendi kendine Fransız lisanını öğretmek için Türkçe'ye tercüme olunan Ollendorff usulün anahtarı / Heinrich Godefroy Ollendorff, İstanbul: 1283 H/1866-1867, 172 s.
Ünsü'l-lugat-i Türkî, Arabî, Farisî ve Fransızca'dan mürrekeb küçük lugat / Hüseyin Remzi, İstanbul: 1305 H/1888, 120 s.
Mukayeseli Türkçe ve Fransızca durûb-i emsâl / cami'i: İzzet Hamid [Ün], İstanbul: 1339 H/1920-1921, 64 s.
Türkçe - Fransızca tercüme örnekleri / müt.: Hüseyin Fehmi; Mehmed Cemil, İstanbul: Tefeyyüz Kitabhanesi, 1329 H/1911, 320 s.;
50000 kelimeyi havi Fransızca'dan Türkçe'ye küçük kamus-i Fransevî / Hasan Bedreddin ; neşr.: Hüseyin (Yeni Şark Kitabhanesi sahibi), Hüseyin (İkbal Kitabhanesi sahibi), İstanbul: Yeni Şark Kitabhanesi, İkbal Kitabhanesi, 1928, 1544 s.
Mükemmel ve muvazzah Türkçe ve Fransızca usul-i mükaleme / ed.: A. İrfan, İstanbul: 1316 H/1899, c. 1 (1-256 s.), c. 2 (257-368 s.), c. 3 (369-512 s.)
Fransızca lugat, İstanbul: 1304/1887, 32 s.
Fransızca konuşalım / İbrahim Edhem, İstanbul: 1328R, 32 s.
Fransızca'dan Türkçe'ye ıstılahât lugatı, I: A - H / Anton B. Tinghir, Kirkor Sinopian, İstanbul: 1891, c. 1 (423 s.)
Fransızca'dan Türkçe'ye ıstılahât lugatı I: I - Z / Andon B. Tınghir, Kirkor Sinapyan, İstanbul: 1892, c. 2 (565 s.)
İngilizce
İngilizce gramer, birinci kitab: kelime ve aksâmı / Nesfield, J. C. ; müt.: Halil (Mekteb-i Bahriye İngilizce Muallimi), İstanbul: 1926, 98 s. [J. K. Nesfield'in Gramer Silsiseli, birinci kitab]
İngilizce gramer, ikinci kitab: cümle ve tahlil / Nesfield, J. C. ; müt.: Halil (Mekteb-i Bahriye İngilizce Muallimi), İstanbul: 1927, 279 s.
Musavver mükaleme: Türkçe'den İngilizce'ye / İ.A. Yeran, Boston: 1914, 228 s.
İngilizce'nin şive-i ef'ali / Aleko; müt.: Ali Rıza (Bahriye Erkan-ı Harb Zabitanından Yüzbaşı); nşr.: A. Asaduryan (Şirket-i Mürettibiye Matbaası Müdürü), İstanbul: 1324 R/1908, 405 s.
İngiliz kavaid-i lisaniyesi / Aleko; müt.: İhsan (Mekteb-i Bahriye-i Şahane Muallimlerinden), İstanbul: 1307 H/1889-1890, 239 s.
İngilizce'den tercüme numuneleri / İbrahim Aşkî [Tanık], İstanbul: Cemiyet Kütübhanesi, 1332 R/1916, 67 s.
Kendi kendine İngilizce usul-i tedris / S. M. T., Constantinople: İkbal Kütübhanesi, 1919, 104 s.
İngilizce muallimi: İngilizce muhtasar amelî sarf ve nahiv / Mustafa Sünbülî, İstanbul: 1338 R/1922, 80 s.
Türkçe ve İngilizce mükaleme ile sefâin-i ecnebiyeye edilecek resmi vizitelere dair malumat ve saireyi hâvidir / Mehmed Reşid, İstanbul: 1309 H/1892, 64 s.
Kendi kendine İngilizce usul-i mükaleme / Enver; nşr.: Hüseyin, Dersaadet: İkbal Kütübhanesi, 1919, 75 s.
Yeni lugat: İngilizce’den Türkçe’ye / Mehmed Vasıf, Dersaadet: Kasbar Kütübhanesi, 1331/1915, 732 s. [40.000 raddesinde lugati, tabirat-ı fenniye ve hususiyeyi ve şive-i lisana aid cümleleri muhtevidir.]
İngilizce muallimi, kısm-ı evvel / M. Hüsrev, İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaa ve Kütübhanesi, 1304H/1887, 142 s. [İngilizce lisanını sühuletle tahsil için usuldür.]
Musavver İngilizce - Türkçe metod Berliç / Hüseyin Nâzım Paşa, İstanbul: İkbal Kütübhanesi, 1342/1924, 128 s.
Mektub yazıyorum: Türkçe, Fransızca, ve İngilizce / Süleyman Tevfik el-Hüseynî [Özzorluoğlu], İstanbul: Cemiyet Kütübhanesi, 1920, kısım 1 (60 s.)
İngilizce öğreniniz, birinci sene: elifba, sarf ve nahiv, kıraat / Achille, H. B.; nşr.: Seyyid Tahir (İtimad Kitabhanesi sahibi), Dersaadet: İtimad Kütübhanesi, 1919, 32 s.
İngilizce usul-i tedris, birinci kısım / İsmail Hakkı [Uzunçarşılı], İstanbul: Tefeyyüz Kitabhanesi, 1317H/1900, [tashih ve ilaveli ikinci tab'] 197 s.
İngilizce - Türkçe mükessif lugat = A Condensed dictionary English - Turkish / Ahmed Vahid [Moran] (Erkan-ı Harbiye-i Bahriye Binbaşısı), İstanbul, 1340/1924, 720 s.
İngilizce Elifba / M. A. Nüzhet, İstanbul: 1891, 40 s.
İngilizce'nin sarf ve nahvi / Fuad, İstanbul: 1330R/1914, 168 s.
A Turkish and English lexicon / James W. Redhouse, İstanbul, 1890, 222 s.
A Lexicon English and Turkisch / J. W. Redhouse, İstanbul: A. H. Boyajian, 1911, 827 s.
Almanca
Almanca kıraat kitabı / Weli Bolland ; nşr.: Julius Gross Verlag, Darmstad: 1910, 267 s.
Almanca küçük sarf / Weli Bolland, Heidelberg: 1924, [ikinci tab'ı] 224 s.
Almanca küçük sarf / Weli Bolland; nşr.: Julius Gross Verlag, Heidelberg: Otto Kayl Kütübhanesi [H. F. Winter Matbaası], 1904, 238 s.
Almanca'dan Türkçe'ye yeni cep lugatı / Mehmed Ali; nşr.: Hüseyin (İkbal Kütübhanesi sahibi), İstanbul: İkbal Kütübhanesi, 1333 R/1917, [ikinci tab’] 447 s.
Kendi kendine Almanca yahud, mükemmel Almanca kavaid muallimi, sarf - nahiv / Mehmed Ali Nüzhet Paşa; nşr.: Garbis Fikri, Dersaadet: Gayret Kütübhanesi, 1333 R/1917, 144 s.
Resimli kendi kendine Almanca yahud, Mükemmel Almanca elifba / Mehmed Ali Nüzhet Paşa; nşr.: Garbis Fikri, Dersaadet: Gayret Kütübhanesi, 1333 R/1917, [ilaveli ikinci tab] 48 s.
Almanca için mükemmel rehber-i tahsil / Hamdi Mustafa Mirgünlü, İstanbul: 1333, 236 s.
Almanca elifba / Nüzhet, İstanbul: 1891, 24 s.
Almanca kavaid / Mehmed Ali, Constantinopel: İkbal Kütübhanesi, 1331-1332/1915 -1916, 240 s.
Lugat kitabı Almanca'dan Türkçe'ye askerî ıstılahat / Akkerman, İstanbul: 1334 R/1918, 31 s.
Muallimsiz Almanca öğrenmek için en kolay ve en yeni usul, Birinci kitab / M. Asaf, İstanbul: 1332 R/1916, 205 s.
Musavver Almanca elifba / Mehmed Ali, İstanbul: İkbal Kütübhanesi, 1336 R/1920, [ikinci tab] 64 s.
Almanca’dan Türkçe’ye cep lugatı / K. Sinan; musahhih: Mehmed Tahir (Mekteb-i Fünun-ı Harbiye-i Şahane Almanca ve Müellifat-ı Ecnebiye Tedkikatı Muallimi, Miralay); sahib ve naşiri Şafak Kütübhanesi, Dersaadet: 1318 H/1901, 1082 s.
Türkçe'den Almanca'ya lugat kitabı / Galancızâde Hakkı Tevfik, Leipzig: Otto Holtze's Nach Folger, 1907, 388 s.
Almanca’dan Türkçe’ye lugat kitabı / Ömer Faik, Dersaadet :1314 H/1897, 731 s.
Almanca rehber-i mükaleme / Mehmed Şerif, İstanbul, 1310 H/1892-1893, 224 s.
Almanca teshilü’l-mükaleme / [Basman], Bursalı Mehmed Tahir b. Rıfat, Dersaadet: 1312, 87 s.
Almanca için mükemmel rehber-i tahsil / Mehmed Tahir; Hamid (Mehmed Tahir Bey'in Muavini, Mülazım-ı Evvel), İstanbul: Kasbar Matbaası, 1316 H/1899, 262 s.
Almanca muallimi / Otto, Emile; müt.: Beşir Fuad, İstanbul: [Mihran Matbaası], 1303 H/1885, 237 s.
Rumca
Kamus-i Rumî: Rumca'dan Türkçe'ye lugat = Lexikon hellēno-tourkikon / Yuvanaki Panayotidis, Dersaadet: Yuvanaki Panayoditis Matbaası, 1896, 1339 s.)
https://archive.org/details/kamusirmrmcadant00pana
Usul-i lisan-i Rumî / Konstantinidi Paşa, Alexandre, Dersaadet: [Neologos Matbaası], 1309 H/1891-1892, 368 s.
Kelimat-ı Türkiye ve Rumiye / Hüseyin Kâmi, Hanya: [Girit Matbaası], 1291 H/1874, 86 s.
Elifba-yı Rumî / Avram Maliakas, İstanbul : [Neologos Matbaası ], 1291 H/1874, 64 s.
Tuhfe-i Rumî, İstanbul: Yusufyan Han, 1290 H/1873, 30 s.
Leksikon ellinoturkion / müt.: A. Th. Fardîs – K. İô. Fôtiadîs, Konstantinûpolis: [Tupogrf. hî Anatolî, Euangelinû Misaîlidû], 1860, 956 s.
Talim-i lisan-i Rumî (elifba, kıraat, sarf, mükalemat) / Yorgaki Ohani, Dersaadet: Kasbar Matbaası, 1315 H/1898, 189 s.
