Matematikçi ve devlet adamı Hüseyin Tevfik Paşa'nın “Linear Algebra” eseri konusunda ilkler arasındadır. Paşa, Linear Algebra terimini ilk kullanan bilim adamıdır. Yurtdışı bilimsel etkinlikleri yakından takip eden Paşa, Osmanlı ve sonrasına bilim adamı kimliğiyle öncülük etmiştir.
Hüseyin Tevfik Paşa, 1248/1832 senesinde bugün Bulgaristan sınırları içerisinde kalan Vidin’de doğdu. İlk okulu ve rüşdiyeyi Vidin’de okuduktan sonra İstanbul’da eğitimine devam etti. Maçka’daki Mektebe-i İdâdî-i Askeriye’yi tamamladıktan sonra Taşkışla’daki Mektebe-i Harbiye’ye girdi [1]. Harbiye’de Cambridge Üniversitesi mezunu matematik hocası Tâhir Paşa’dan özel dersler aldı ve onun yardımcılığını yaptı. Sonraları Hüseyin Tevfik Paşa, “Her ne elde ettimse Tâhir Paşa sayesinde olmuştur” diyerek ona karşı olan minnetlerini ifade etmiştir [2].
1859 yılında Harbiye’den mezun oldu ve mülazımlık rütbesiyle (teğmen) Erkân-ı Harbiye’ye geçti. 1860 yılında buradan mezun olduktan sonra kurmay yüzbaşı rütbesiyle muallim muavini kadrosuyla Erkân-ı Harbiye’ye tayin edildi. 1862’da kıdemli yüzbaşı, 1867’te binbaşı, 1869’da kaymakam (yarbay), 1872’da miralay (albay), 1874’de mirliva (tuğgeneral) ve 1880’te ferik (korgeneral) oldu [3].
Tâhir Paşa’nın vefatından sonra cebir, ileri cebir, geometri, analiz, diferansiyel ve integral hesap, mekanik ve astronomi derslerini verdi. Tâhir Paşa’nın modern matematikçiler tarzında yazmış olduğu cebir kitabına türev ve seri konularını ekledi [4].
Balistik ve tüfek imalatı hakkında incelemeler yapmak üzere Paris’e gönderildi. İki yıl müddetle Paris askeri ataşeliğinde bulundu. Bu arada Paris Üniversitesi ve College de France’a devam ederek matematik bilgisini ilerletti. 1872 yılında geri döndüğünde miralaylığa terfi etti ve Tophane-i Âmire’de göreve başladı. Burada silahlar hakkındaki bilgini ilerletti. Devlet, 1872’de Winchester şirketinden 200 bin adet ve 1873’te de Providence Tool şirketinden 500 bin adet Martini-Henry tüfek sipariş vermişti. Bunların şartlarına uygun üretilmesini kontrol etmek üzere görevlendirilen komisyona katıldı. Üretimin başlamasından altı ay önce İngilizce öğrenmek amacıyla Amerika’ya gitti. 1874’te silahlarla birlikte döndükten sonra hizmetlerinden dolayı mirlivalığa (paşalığa) yükseltildi [4]. Nâfia ve Maliye nâzırlığı, Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun nâzırlığı ve Askerî Teftiş Kurulu üyeliği görevlerinde bulunan Tevfik Paşa 16 Haziran 1901’de vefat etti. Mezarı Eyüp’te Beybaba sokağı kenarındaki kabristandadır.
IMAGE dergisinde yayınlanan resmi [7] ( Kim bu centilmen? O’nun
1882’de yayınlanmış Linear Algebra kitabı, lineer cebir üzerine
yayınlanmış ilk kitap mı?)
İngilizce ve Fransızca bilirdi. Almanya, Fransa ve Belçika tarafından çeşitli nişanlarla taltif edilmiştir. Hüseyin Tevfik Paşa resmî görevler dışında kalan zamanını matematik alanında derinleşmek için harcamıştır. Amerika’da kaldığı yıllarda uğraştığı ilmi konulardaki kitapları toplayıp Türkiye’ye getirmiştir. Fakir çocukların eğitimlerine yardımcı olmak amacıyla Yusuf Ziya Paşa, Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Sakızlı Ahmed Esad Paşa ve Ali Naki Efendi ile birlikte 1864 yılında Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye adlı cemiyet kurdu. Bu cemiyetin 1867’den itibaren aylık yayınladığı Mebâhis-i İlmiye dergisinde makaleler yazdı [2].
İlk baskısı 1882 ve ikinci baskısı 1892 yılında ingilizce olarak yayınladığı “Linear Algebra” kitabı alanında ilk sayılabilecek eserlerdendir. Paşa’dan önce, 1870’te Benjamin Peirce (1809-1880) “Linear Associative Algebra” kitabını yayınlamıştı (Esere buradan ulaşabilirsiniz). Ancak, Linear Algebra terimini kullanan ilk yazardır. Hüseyin Tevfik Paşa’nın bu eseri dönemin matematiğinin yeni konularından olan kuaterniyonlar üzerinedir. İrlandalı matematikçi William Rowan Hamilton (1805-1865) tarafından 1843’de bulunan ve ilk olarak fiziğe uygulanmasıyla ün kazanan kuaterniyonlar Hüseyin Tevfik Paşa’nın ilgisini çekmiştir. Tevfik Paşa, Hamilton’un kuaterniyonları da benzer çabanın ürünü olduğunu bildirmekle birlikte, iki sistemin çok az ortak yanı olduğunu bildirmektedir. Bu çalışmasında Jean-Robert Argand’ın (1768-1822) cebirini de kullanmaktadır. Tevfik Paşa, 1892 baskısında, kendisinin geliştirdiği lineer cebir, karmaşık işlem ve Hamilton’un kuaterniyonları ile temel problemleri çözme yöntemlerini karşılaştırdığı bir sonuç bölümü ekler. Beklediği sonuç, kendisinin her iki sisteminin de Hamilton’un sisteminden daha kolay işlemesidir [6].
Linear Algebra’nın ikinci baskısının kapak sayfası
Bugünkü anlayışa göre, Tevfik Paşa’nın eseri, vektör hesabı kullanan bir analitik geometri kitabıdır. Bu alandaki teoremleri vektörler kullanarak ifade eden ilk eserlerden biridir [8].
Osmanlı son devir matematikçilerinden Salih Zeki (1864-1921), Tevfik Paşa’nın vefatından sonra Paşa ile olan anılarını Muallimler Mecmuası’nda neşretti. Paşa’nın konağında ilmi sohbetler yaparlardı. Bu anılardan birini aktararak Paşa’nın ilme olan iştiyakını müşahede imkanı bulmuş oluruz [1]:
Yazın Paşa yine köşke taşınmıştı. Bir cuma günü akşamı oturuyorduk. Avrupalıların Géométrie non Euclidienne (Non-Euclidean Geometry) namı verdikleri hendese-i cedide bahsi de o zaman günün en ehemmiyetli meselesi idi. Buna dair istîzâhda bulunmak istedim. Biraz sonra elinde kitap, risale, gazete ve el yazısıyla basılmış mecmuadan ibaret bir küme getirdi. Meselenin tâ ibtidasından tutarak Rusyalı Lobaçevski (1792-1856), Macar Bolyai’den (1802-1860) bahseden Oklidis’in muvâzât (paralellik) nazariyesine nasıl itiraz ettiklerini ve onbirinci mevzuuna Oklidis’in diğer mütaarafat (tarifler) ve mevzuat ile münasebette olmadığını isbat ve irade eyledikleri aynı zamanda Gauss’un (1777-1855) bunlardan bihaber olarak meseleye vakıf olduğunu muahharan (sonra), Riemann (1826-1866) ve Helmholtz’un (1821-1894) meseleyi ne suretle halle kalkıştıklarını velhasıl bir bir şahidlerini de göstererek takrire başladı. Yedi sekiz hafta devam eden bir müsahebeden o derece zevk hasıl etmiş o derece müstefid olmuş idim ki tarifi mümkün değildi. Merakı derecesini takdir etmelidir ki Lobaçevski’nin, Bolyai’nin, Gauss’un, Riemann’ın, Helmholtz’un, Cayley’in (1821-1895) elhasıl hendese-i gayri Oklidisiye hakkında kim ne söylemiş ise onun asârını toplamış idi. Hatta bazıları bir mecmua-ı mevkuteye yazılmış ve bu mecmuayı elde etmek için bütün on senelik çıkan nüshalarını almağa mecbur olmuştur. Her biri bir memlekette tab olunan bir gazete veya mecmua-ı mevkutede neşredilmiş bu kadar muhtelif asârı cem etmeği düşününce bunun ne kadar müşkül olduğu anlaşılır. İşte Paşa olanca itdidarını bu uğurda sarfetmiş ve bu kadar müteferrik olan ve muhtelif tarihlerde neşredilmiş olan mecmua ve risaleyi cemetmeğe muvaffak olmuş ve bunların mündericâtını (içindekiler) tetkik ettikten sonra kendi mütalaasını zam ve ilâve etmiş idi.
Eserleri [1,3,5]
Matematik ile ilgili çalışmaları:
1. Linear Algebra: Eserin ilk baskısının Harvard Üniversitesinde bulunan nüshası dijital ortama aktarılmıştır. Eserin ilk baskısına buradan ulaşılabilir. Kazım Çeçen birinci ve ikinci baskıları birlikte eserinde neşretmiştir.
2. Cebr-i A’lâ
3. Hesab-ı Müsennâ (Dual Mathematique): İngilizce yazılmış bir makale olup 1866 senesinde Mebâhis-i İlmiye Mecmuası’nda yayınlanmıştır.
4. Usûl-i İlm-i Hesab
5. Yeni Ölçülerin Menâfi ve İstimaline Dâir Risâle-i Muhtasara: Eser yeni ölçümlerin kullanılmasında karşılaşılan zorlukları kolaylaştırmak için neşredilmiştir.
6. Zeyl-i Usûl-i Cebr: Tâhir Paşa’nın Usûl-i Cebr eserine yazdığı Türev, Taylor ve Mc’Lauren serileri gibi konuları içeren ilavedir.
Astronomi ile ilgili çalışmaları:
7. Hey’et Kitâbı
8. Mahsûsât ve Gayr-i Mahsûsât
9. Rubu Tahtasına Dâir Bir Risâle
Diğer çalışmaları:
10. Fenn-i Makina
11. Memâlik-i Osmâniye ve İslâmiyet
Osmanlı son devir matematikçilerinden Salih Zeki (1864-1921), Tevfik Paşa’nın vefatından sonra Paşa ile olan anılarını Muallimler Mecmuası’nda neşretti. Paşa’nın konağında ilmi sohbetler yaparlardı. Bu anılardan birini aktararak Paşa’nın ilme olan iştiyakını müşahede imkanı bulmuş oluruz [1]:
Yazın Paşa yine köşke taşınmıştı. Bir cuma günü akşamı oturuyorduk. Avrupalıların Géométrie non Euclidienne (Non-Euclidean Geometry) namı verdikleri hendese-i cedide bahsi de o zaman günün en ehemmiyetli meselesi idi. Buna dair istîzâhda bulunmak istedim. Biraz sonra elinde kitap, risale, gazete ve el yazısıyla basılmış mecmuadan ibaret bir küme getirdi. Meselenin tâ ibtidasından tutarak Rusyalı Lobaçevski (1792-1856), Macar Bolyai’den (1802-1860) bahseden Oklidis’in muvâzât (paralellik) nazariyesine nasıl itiraz ettiklerini ve onbirinci mevzuuna Oklidis’in diğer mütaarafat (tarifler) ve mevzuat ile münasebette olmadığını isbat ve irade eyledikleri aynı zamanda Gauss’un (1777-1855) bunlardan bihaber olarak meseleye vakıf olduğunu muahharan (sonra), Riemann (1826-1866) ve Helmholtz’un (1821-1894) meseleyi ne suretle halle kalkıştıklarını velhasıl bir bir şahidlerini de göstererek takrire başladı. Yedi sekiz hafta devam eden bir müsahebeden o derece zevk hasıl etmiş o derece müstefid olmuş idim ki tarifi mümkün değildi. Merakı derecesini takdir etmelidir ki Lobaçevski’nin, Bolyai’nin, Gauss’un, Riemann’ın, Helmholtz’un, Cayley’in (1821-1895) elhasıl hendese-i gayri Oklidisiye hakkında kim ne söylemiş ise onun asârını toplamış idi. Hatta bazıları bir mecmua-ı mevkuteye yazılmış ve bu mecmuayı elde etmek için bütün on senelik çıkan nüshalarını almağa mecbur olmuştur. Her biri bir memlekette tab olunan bir gazete veya mecmua-ı mevkutede neşredilmiş bu kadar muhtelif asârı cem etmeği düşününce bunun ne kadar müşkül olduğu anlaşılır. İşte Paşa olanca itdidarını bu uğurda sarfetmiş ve bu kadar müteferrik olan ve muhtelif tarihlerde neşredilmiş olan mecmua ve risaleyi cemetmeğe muvaffak olmuş ve bunların mündericâtını (içindekiler) tetkik ettikten sonra kendi mütalaasını zam ve ilâve etmiş idi.
Eserleri [1,3,5]
Matematik ile ilgili çalışmaları:
1. Linear Algebra: Eserin ilk baskısının Harvard Üniversitesinde bulunan nüshası dijital ortama aktarılmıştır. Eserin ilk baskısına buradan ulaşılabilir. Kazım Çeçen birinci ve ikinci baskıları birlikte eserinde neşretmiştir.
2. Cebr-i A’lâ
3. Hesab-ı Müsennâ (Dual Mathematique): İngilizce yazılmış bir makale olup 1866 senesinde Mebâhis-i İlmiye Mecmuası’nda yayınlanmıştır.
4. Usûl-i İlm-i Hesab
5. Yeni Ölçülerin Menâfi ve İstimaline Dâir Risâle-i Muhtasara: Eser yeni ölçümlerin kullanılmasında karşılaşılan zorlukları kolaylaştırmak için neşredilmiştir.
6. Zeyl-i Usûl-i Cebr: Tâhir Paşa’nın Usûl-i Cebr eserine yazdığı Türev, Taylor ve Mc’Lauren serileri gibi konuları içeren ilavedir.
Astronomi ile ilgili çalışmaları:
7. Hey’et Kitâbı
8. Mahsûsât ve Gayr-i Mahsûsât
9. Rubu Tahtasına Dâir Bir Risâle
Diğer çalışmaları:
10. Fenn-i Makina
11. Memâlik-i Osmâniye ve İslâmiyet
Referanslar
[1] Kazım Çeçen, Hüseyin Tevfik Paşa ve “Linear Algebra”, İstanbul, 1988.
[2] Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, cild I, sayfa 592-593.
[3] Ekmeleddin İhsanoğlu ve Diğerleri, Osmanlı Astronomi Tarihi Literatürü, cild-II, İst. 1997, sayfa 686-687.
[4] Diyanet İslam Ansiklopedisi, cild 19, sayfa 14-15.
[5] Ekmeleddin İhsanoğlu ve Diğerleri, Osmanlı Matematik Tarihi Literatürü, cild-II, İst. 1999, sayfa 401-404.
[6] Gert Schubring, “Huseyin Tevfik Pasha – The Inventor of ‘Linear Algebra’ ”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 2007, cild 8, sayı 2, sayfa 49-54.
[7] IMAGE – The Bulletin of the International Linear Algebra Society, sayı 16, 1996, sayfa 29.
[8] Erdal İnönü, Osman Bahadır, Türkiye’de Temel Bilimlerde İlk Araştırmacılar, İstanbul, 2007, sayfa 21.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder