Osmanlı'nın Okur-Yazarlığına Dair Bir Anekdot

Şiir, roman ve hatırat nevinden bir çok telifatı olan Julia Pardoe (1806-1862), subay olan babası ile beraber 1836'da İstanbul gelmiştir. Dokuz ay müddetince paşalardan hanım sultanlara kadar farklı mevkilerdeki insanlarla konuşmuş, Mekteb-i Harbiye'den Selimiye Kışlasına kadar bir çok yeri gezmiş ve bunları hacimli bir hatıratta neşretmiştir. Hatırat, 2010 senesinde tam metin olarak Türkçeye tercüme edilip neşredilmiştir.

Pardoe hatıratında, Osmanlıdaki okuma-yazma nisbetine dair şunları söyler [1]: 

Perhaps, with the single exception of Great Britain, there exists not in the world a more reading nation than Turkey. I have no doubt that this assertion will startle many individuals in Europe, who have been accustomed, and, indeed, led to believe, that the natives of the East are, as a people, plunged in the profoundest ignorance. It is, nevertheless, a fact that nearly every man throughout the Empire can read and write, and that there are at this moment upwards of eight thousand children scattered through the different schools of the capital. 

İngilizce metnin tercümesi [2]:

Dünyada, bir tek Büyük Britanya istisna olmak üzere, belki de Türkiye'den daha okur-yazar bir memleket yoktur. Bu iddianın Şarklıların en derin cehalete saplanmış insanlar olduğu fikrine alışmış ve hatta inandırılmış Avrupalı pek çok kişiyi şaşırtacağına eminim. Oysa imparatorluktaki hemen hemen her erkeğin okuyup yazabildiği ve şu an payitahttaki farklı mekteplere dağılmış sekiz binden fazla çocuğun bulunduğu bir hakikat.

Pardoe'nin söyledikleri, Avrupalıların yanında günümüz Türklerini de şaşırtacağı aşikar. Pardoe'nin İstanbul'u ziyaretinden yaklaşık 60 sene sonra Osmanlı Devleti genelinde yapılan istatistikî bir çalışma [3], Pardoe'nin iddialarını destekler mahiyettedir. Ayrıca Ekrem Buğra Ekinci'nin "Osmanlı okur-yazar değil miydi?"  başlıklı makalesinde mevcut istatistiklerden istifade edilerek, yüksek sayılabilecek bir okur-yazarlık nisbeti verilmektedir [4].

Referanslar

[1] Miss Pardoe, The City of the Sultan, and Domestic Manners of the Turks: With a Steam Voyage Up the Danube, Fourth edition, London, 1854, s. 71. Kitaba buradan ulaşılabilir. Kitabı, Johan Strauss'un "Osmanlı İmparatorluğu'nda Kimler Neleri Okurdu (19-20. Yüzyıllar)?" (Kritik: Edebiyat Eleştiri Dergisi, sayı 2, Güz, 2008, s. 205-265) başlıklı makalesinde görmüştüm.

[2] Julia Pardoe, Sultanlar Şehri İstanbul, Terc. M. Banu Büyükkal, İstanbul, 2010, s. 146.

[3] Osmanlı Devleti'nin İlk İstatistik Yıllığı 1897, Tarihi İstatistikler Serisi Cilt 5, Haz. Tevfik Güran, Ankara, 1997.

[4] Ekrem Buğra Ekinci, "Osmanlılar okur-yazar değil miydi?", Erişim tarihi 14 Mayıs 2013.