İslâm İlim Geleneğinde Elğâz

İslâm medeniyeti, ilimle temayüz ettiğinden, ilmin aktarım vasıtalarından biri olan kitaba ehemmiyet verilmiştir. İlimlerin kitaplara aktarılması sadece nesir şeklinde olmamış, manzum eserler de kaleme alınmıştır. “İslâm İlim Geleneğinde Şiir” başlıklı yazıda bu mesele ele alınmış ve her ilim sahasından misaller vermeye çalışılmıştı. 

İlmin genç nesillere sevdirilmesi ve onların tahsil hayatlarının evvelinde, ağır ve itici metinler ihtiva eden kitaplar ile ilimden soğutulmaması günümüz ilim adamlarının da üzerinde çalıştıkları bir sahadır. Son zamanlarda, bilgisayar teknolojisi sayesinde, artık kitaplar interaktif hale getirilmiş; ders konuları video ve animasyonlar eşliğinde takdim edilir olmuştur. 

Elbette bundan asırlar evvel de ilim adamları ilme yeni başlayan talebenin merakını arttıracak ve eğlenerek öğrenmeye vesile olacak vasıtaları imkanlar dahilinde üretmişlerdir. Bunlardan biri elğâz  türünden eserlerdir. Elğâz kelimesi Arapça olup, muamma, bilmece manasına gelen luğz (lam ğayn ze) kelimesinin çoğul halidir.

Aşağıda farklı ilmî sahalarda yazılmış elğâz kitaplarına misaller verilmiştir [1].

Nahv

el-Ezherî, el-Elğazu'n-Nahviyye fî İlmi'l-Arabiyye

Suyutî, et-Tırâz fi’l-Elğâz

Zemahşerî, el-Muhâcât bi'l-Mesâili'n-Nahviyye

Ebu’l-Me'âlî el-Varrâk, el-İcâz fi'l-Ehâcî ve'l-Elğaz

Ebu’l-Kâsım el-Harîrî, Elğâzü’l-Harîrî ve Ehâcîhî fi Mâkâmâtihî

İbni Hişam, el-Elğâzu’n-Nahviyye

Fıkh

Abdülaziz el-Cîlî, el-İcâz fi’l-Elğâz

İbn Fârid el-Hamevî, el-Elğâz

İbn Ferhûn, Durretü’l-Ğavâs fi Muhadarati’l-Havâs

el-Cerrâ'î, Hilyetu’t-Tirâz fi Halli Mesâili’l-Elğâz

Sadruddin İbnü’l-İzz el-Hanefî, et-Tezhîb li Zihni’l-Lebîb

İbnü'ş-Şıhne (v. 890/1485), ez-Zehairü'l-Eşrefiyye fi'l-Elğazi'l-Hanefiyye. Matbu olarak mevcut.

İbn Ğalbûnn,  et-Tuhfe fî İlmi’l-Mevârîs

Karaçelebizâde Abdülazîz Efendi (v. 1068/1658),  Kitâbü'l-Elgâz fî Fıkhi'l-Hanefiyye. Osmanlı Devleti'nin 33. Şeyhülislâm'ıdır. Kitabın yazma nüshasına ulaşamadım.

Mehmed Zihni Efendi (v. 1332/1913), Elğâz-ı Fıkhiyye. Matbu olarak mevcut.

Kıraat

Şemseddin b. Muhammed el-Cezerî, Elğâzü’l-Cezerî  veya el-Akdü’s-Semîn fi Elğâzi’l-Kur’âni’l-Mübîn

Alaaddin b. Nasır et-Trablûsî, Elğâzü’l-Alâiyye

Ömer el-Eskâtî, Kitabu Ecvibeti’l-Mesâil fî İlmi’l-Kıraât

Hesab

Musa el-Harizmî, Kitâbü'l-Muhtasar fî Hisabi’l-Cebr ve’l-Mukâbele

Ebû Abdillah b. Gâzî el-Miknâsî, Buğyetu’t-Tullâb fî şerhi Münyeti’l Hisâb

Bu kitaplardan Elğâz-ı Fıkhiyye, Mehmed Zihnî Efendi’nin tercüme-şerh şeklinde yazmış olduğu bir kitaptır[2]. Mehmed Zihnî Efendi (v. 1332/1914) hem edebiyat hem de fıkıh yönü olan bir ilim adamıdır. Fıkıhta tercüme-şerh mahiyetinde olan Nimet-i İslam adlı ilmihal kitabı meşhurdur. Günümüzde de müracaat edilen eserler arasındadır.

Elğâz-ı Fıkhiyye, her ne kadar fıkıh ilmine tahsis edilmiş olsa da, içersinde hesab ve zeka ile alakalı luğazlar da vardır. Kitap hazırlanırken, Hanefî fakihlerinden İbn Nüceym'in Eşbah kitabının luğâzla alakalı bahsi esas alınmıştır. Sadeleştirilerek günümüz Türkçesiyle neşredilmiştir [3]. Ancak bu neşirde, orjinalinde olan açıklamalar alınmamıştır. 

Referanslar

[1] İbrahim Usta, "Arap Literatüründe Luğaz/Elğâz Kültürü", Journal of Academic Social Science Studies, vol. 2, no. 1, pp. 89-99, 2009.

[2] Mehmed Zihnî, Elğâz-ı Fıkhiyye, İstanbul, 1309.

[3] Mehmed Zihnî, Fıkıh Bilmeceleri, Sad. İbrahim Halil Can, 1978, İstanbul.