Alman şair Goethe’yi (1749-1832) duymayanımız yoktur. Ancak onun Hâfız-ı Şîrâzî (ö. 1389) ve Ebussuud Efendi hakkında yazdıklarından haberi olanlar azdır.
Goethe, Hâfız’ın dîvanının tamamına Hammer’ın tercümesi sayesinde ulaştı. Kendisi bunu şu şekilde dile getirmektedir: “Hâfız’ın şiirleri, Hammer’ın tercümesiyle, geçen yıl elime geçti (1814). Bundan önce, şurada burada, dergilerde çevrilmiş bazı münferit şiirler, bana, bu parlak şairi pek duyurmamıştı. Şimdi ise şu bir araya toplanmış şiirleri, üzerimde öyle büyük bir tesir bıraktı ki, onun karşısında benim de verimli olmam gerektiğini anladım. Yoksa bu kuvvetli şahsiyetin önünde duramıyacaktım. Üzerimdeki tesiri çok büyük oldu onun. Almanca tercümeleri, önümde duruyor. Onun duygularını paylaşmadan yapamıyorum. Konu ve fikir bakımından içimde bir benzerlik belirmeğe başladı, hem o derece ki, artık içimden de olsa, açıkca beliren bu istekle, gerçek dünyadan zevk almayı kendi zevkime, kendi kudretime ve kendi irademe bırakan ideal bir dünyaya kaçmak ihtiyacını duydum” [1]. Bu tesirle önemli eserlerinden biri olan West-östlicher Divan’ı yazdı.
Ebussuud Efendi zamanında da -günümüzde olduğu gibi- dîvan edebiyatından anlamıyanlar varmış. Hâfız-ı Şîrâzî'ye şiirlerinden hareketle, şarap ve aşkın zevklerini terennüm eden hafifmeşreb diye ithamlarda bulunmuşlar. Meseleyi Ebussuud Efendi’ye kadar taşıyanlar olmuş. Bu divan için lisan-ı gayb demenin hata olup olmadığını soranlara, Hâfız’ın Dîvan’ında şeriate aykırı sözler bulunmakla beraber “çokluk hikem-i zâika ve nüket-i fâikadan nice kelimât” bulunduğunu da ilave ettikten sonra “Marifet, yılan zehiri ile faydalı ve şifalı ilacı birbirinden ayırt edebilmektir.” Cevabını vermiştir. Bu fetva ile Hâfız’ın dîvanını kurtarmıştır. Fetvanın tam metni şöyledir: “Zeyd, Dîvân-ı Hâfız hakkında: ‘Lisan-ı gaybdır’ dedikde, Amr: ‘Lisan-ı gayb demek hatadır, hatta Reîs-i ulemâ müfti âlim olan adem-i kırâatına fetvâ vermişdir’ deyüb, Zeyd mezbûr reis-i ulemâ olan kimesnenin hakkında hâşâ ‘bi ismi yâd edüb ol anın ne ağzı kaşağıdır bu zevkiyâtdır’ dese şer’an Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevâb: Hâfızın makâlâtından çokluk hikem-i râika (zâika) ve nüket-i fâikadan mebnî (gaybî) kelimât hakka vâk’i olmuşdur. Lakin tezâifinde nitâk-ı Şerîat-i Şerîfeden bîrûn müzahrefât (hurâfât) vardır, mezâk-ı sahîh oldur ki biri birinden fark edüb simm-i nâfikî (ef'âyı) tiryâk-ı nâfi' sanub mebâdi-i zevk-i na’îmî (ni'meti) ihrâz ve esbâb-ı zevk-i azâb-ı elîmden ihtirâz eyleye” [2].
Üç asr sonra, bu olaydan haberi olan Goethe mezkur eserinde Ebussuud Efendi’den şöyle bahsetmektedir:
Fetwa
Hafis Dichterzüge, sie bezeichnen
Ausgemachte Wahrheit unauslöschlich,
Aber hie und da auch Kleinigkeiten
Außerhalb der Grenze des Gesetzes.
Willst du sicher gehn, so mußt du wissen,
Schlangengift und Theriah zu sondern -
Doch der reinen Wollust edler Handlung
Sich mit frohem Mut zu überlassen
Und vor solcher, der nur ew’ge Pein folgt,
Mit besonnenem Sinn sich zu verwahren,
Ist gewiß das Beste, um nicht zu fehlen.
Dieses schrieb der arme Ebusuud euch.
Gott verzeih’ ihm seine Sünden alle!
Der Deutsche dankt
Heiliger Ebusuud, hast's getroffen!
Solche Heil'ge wünschet sich der Dichter;
Denn gerade jene Kleinigkeiten
Außerhalb der Grenze des Gesetzes
Sind das Erbteil, wo er übermütig,
Selbst im Kummer lustig, sich beweget.
Schlangengift und Theriak muß
Ihm das eine wie das andre scheinen.
Töten wird nicht jenes, dies nicht heilen:
Denn das wahre Leben ist des Handelns
Ew’ge Unschuld, die sich so erweiset,
Daß sie niemand schadet als sich selber.
“Fetvâ / Hâfız’ın nazmı, sönmez hakikatları verir, ama arasıra da Kur’an’ın dışına çıkan ufak tefek şeyleri. Emin yolda yürümek istersen, yılan zehiriyle Tiryak’ı biribirinden ayırt etmeği bilmelisin. Her şeyden önce de asil hareketlerden duyulan zevke kendini ferah bir gönülle vermelisin; ancak sonu gelmez ıstıraba karşı temkinli davranıp kendini korumalısın. Doğru hareket etmek için en iyisi budur. İşte biçare Ebussuud bunları yazdı. Allah, onun günahlarını affetsin!
Alman teşekkür ediyor / Aziz Ebussuud, çok isabetli konuştun, der. Şairin, senin gibi Azizlere ihtiyacı var; ama işte kanunun sınırlarını aşan küçük şeyler, ona verasetle geçen şeylerdir. Şair, bunların içinde üzüntülü zamanlarında bile cesaret bulur, neşe duyar. Yılan zehirini de, Tiryak’ı da tatmalı o. İlki onu öldürmediği gibi, ikincisi de ona şifa vermez. Hakiki hayat, hareketten doğan, ebedi suçsuzluktur. Bu da başkalarına değil, ancak kendine zarar verir” [3].
Senail Özkan tarafından tercüme edilen eser bu sene neşredilmiştir. Esere ulaştığımda bu kısmın tercümesini de aktaracağım. [ Bu tercümeden yapılan iktibas aşağıdadır [4]:
Fetvâ
Hâfız'ın şairlik tarzı, malûm hakikati,
Silinemez bir halde gösterir;
Fakat ara sıra önemsiz şeyler
Şeriat sınırlarının dışına taşar.
Emin olmak için bilmelisin
Yılan zehriyle tiryâkı ayırt etmeyi -
Lâkin asil bir icra-i faaliyetin zevkine
Açık yüreklilikle teslim olmak lazımdır.
Ve sırf ebedî azap getirecek işlerden
Temkinle kendini korumalıdır insan,
Yanılmamak için en iyisi budur zaten.
İşte böyle fetva verdi biçare Ebussuud,
Allah cümle günahlarını affetsin!
Alman Teşekkür Ediyor
Aziz Ebussuud isabet kaydettin!
Şair de böyle ulemâ arzu eder:
Doğrusu, şeriat sınırlarının dışına taşan,
Bu ufak tefek şeyler verasetle geçer ona
Kederli iken bile neş'eli göründüğü yerdir
Ki burada şair pek cesaretlidir.
Onun nazarında yılan zehri ve tiryak,
Birbirinden farklı değildir dikkatle bak.
Birisi öldürmediği gibi, diğeri de şifa vermez:
Çünkü öyle tecelli etse de, gerçek hayat,
Faaliyetin ebedî mâsûmiyetinden doğar,
Bu da kendinden başkasına vermez zarar.
İşte böylece yaşlı şair, hûrilerin Cennet'te kendisini,
Gençleşmiş bir delikanlı olarak karşılamalarını bekler.
Aziz Ebussuud isabet kaydettin fetvânda! ]
Fetvâ
Hâfız'ın şairlik tarzı, malûm hakikati,
Silinemez bir halde gösterir;
Fakat ara sıra önemsiz şeyler
Şeriat sınırlarının dışına taşar.
Emin olmak için bilmelisin
Yılan zehriyle tiryâkı ayırt etmeyi -
Lâkin asil bir icra-i faaliyetin zevkine
Açık yüreklilikle teslim olmak lazımdır.
Ve sırf ebedî azap getirecek işlerden
Temkinle kendini korumalıdır insan,
Yanılmamak için en iyisi budur zaten.
İşte böyle fetva verdi biçare Ebussuud,
Allah cümle günahlarını affetsin!
Alman Teşekkür Ediyor
Aziz Ebussuud isabet kaydettin!
Şair de böyle ulemâ arzu eder:
Doğrusu, şeriat sınırlarının dışına taşan,
Bu ufak tefek şeyler verasetle geçer ona
Kederli iken bile neş'eli göründüğü yerdir
Ki burada şair pek cesaretlidir.
Onun nazarında yılan zehri ve tiryak,
Birbirinden farklı değildir dikkatle bak.
Birisi öldürmediği gibi, diğeri de şifa vermez:
Çünkü öyle tecelli etse de, gerçek hayat,
Faaliyetin ebedî mâsûmiyetinden doğar,
Bu da kendinden başkasına vermez zarar.
İşte böylece yaşlı şair, hûrilerin Cennet'te kendisini,
Gençleşmiş bir delikanlı olarak karşılamalarını bekler.
Aziz Ebussuud isabet kaydettin fetvânda! ]
Goethe'nin bu şiirinden yaklaşık iki asır sonra, onun kadar Ebussuud Efendi'yi anlıyamıyanların bulunması ne kadar garib değil mi?
Referanslar
[1] Melâhat Özgü, “Goethe ve Hâfız”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 4, 1952, s. 89-90. Makalenin pdf haline buradan ulaşabilirsiniz.
[2] Velî b. Yusuf, Mecmûatü'l-fetâvâ, İstanbul, Mft. Ktp., 187, vr. 221a. (Pehlul Düzenli'nin “Osmanlı Hukukçusu Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Fetvâları” adlı doktora tezinin [Selçuk Üniversitesi, 2008] 43. sahifesinden naklen). Ayrıca fetvâ birkaç kelime farkla Kâtip Çelebi'nin Keşfü'z-Zünûn'unda [İstanbul, 2008, 2. Cilt, s. 646] geçmektedir. Farklar parantez içinde verilmiştir. Devrinde ve sonrasında önemli tesirler yapan Ebussuûd Efendi'nin fetvalarının henüz derlenip neşredilmemiş olması günümüz ilim camiası için büyük bir eksikliktir.
[3] Melâhat Özgü, a.g.m., s. 97. Ayrıca şiirin orijinal metnini diğer kaynaklardan kontrol ederken birkaç farklılığa rastladım.
[4] Goethe, Doğu-Batı Divanı, Trc. ve İzh. Senail Özkan, İstanbul, 2010, s.188-189. Mütercim sadece divanı Türkçeye tercüme etmekle kalmamış, 150 sayfalık bir takdim yazısı eklemiştir.