Sosyal medyada “İlim talebesine” tuzak!

İlim talebesi ihtisas yaptıkça belli meselelerde diğer insanlardan temayüz eder ve farklılaşır. Bu farklılaşma, talebede bir itimat-ı nefs hasıl edebilir. Bu, biraz da birşeyler öğrenmiş olmanın verdiği bir hissin neticesidir. Bundan ancak ilmin gayesini anlamış olup ilimde belli bir merhale kat edenler kurtulabilir. 

Şimdi gelelim sosyal medyaya. Sosyal medya bir ilim talebesine nasıl ve ne tür tuzaklar kuruyor? Bu neden pek fark edilmiyor ve neredeyse bir hastalığa dönüşüyor? Çaresi nedir?

Bu mecralardayken israf edilen zamanın zararı aşikâr. Ancak, belki bundan daha da tehlikeli bir mesele var: Öğrendikleri ile diğer insanlara faydalı olmak için, Twitter, Youtube veya buna benzer mecralarda faaliyet göstermek. Bunda ne gibi bir tuzak/tehlike var? Aslında problem yeni değil. Burada tarihte de muhtelif hadiselerde çok defa görüldüğü gibi kitlelerin psikolojisi ortaya çıkıyor. 

Kitle mevzubahis olduğunda, akıl değil budalalık devrededir [1]. Kitle, kendini oluşturan fertlerden akılca geridedir. Ancak, kitlenin hissettikleri ve bu hislerin tahrik ettiği fiiller, kitlenin ne şekilde şartlandığına bağlıdır [2]. Hipnoz olmuş biri gibi artık fiillerinin de farkında olmayabilir [3]. 

Tüm bunlar dikkate alındığında, kitlenin ayırt edici hususiyetleri olarak şunlar sayılabilir: “fevrilik, asabiyet, akıl yürütmedeki kabiliyetsizlik, muhakeme ve tenkit eksikliği, hislerin aşırılaştırılması” [4].

İşte ilim talebesi, sosyal medyada elde ettiği takipçiler ile bir kitle haline gelebilmektedir. Ne yazık ki, ilme ve o ilmin hasıl edeceği vakara göre hareket etmek yerine kitlenin/güruhun sevk ve idaresine girer ve böylece bir kitle insanı olur. 

Kitle insanı ise kendini mükemmel kabul eder. Ancak bu kabulü, mağrur olması sebebiyledir; boş gururdan doğar. Kitledekilere ihtiyacı vardır ve onlardan kendisi hakkında söylenmesini istediği fikirlerin desteklenmesini bekler [5]. 

Kitlenin kendinden olmayana karşı tavrı da serttir; öldüresiye nefret eder [6]. Kendini muktedir hissettiğinde, yapabileceği tek şey linçtir [7].  

İlim talebesi, “açmadan solmaması” için, kitlenin sevk ve idaresine girmemelidir!

Referanslar 

[1] Gustave Le Bon, Kitleler Psikolojisi, trc. Elif Kanur, İstanbul, 2021, s. 32.

[2] a.g.e., s. 36.

[3] a.g.e., s. 34.

[4] a.g.e., s. 37.

[5] José Ortega y Gasset, Kütlelerin İsyanı, trc. Nejat Muallimoğlu, İstanbul, 2016, s. 72.

[6] a.g.e., s. 79.

[7] a.g.e., s. 118.

Islam and Science

How to consider the concepts in the relationship between religion and science is crucially important. Science has an aim to reach a solution or an understanding of a problem or a phenomenon through experimentation, observation and/or mathematical reasoning based on a well-established methodology. A scientist in this process always tries to evaluate how consistent the obtained knowledge is and open the door to new  discoveries. Science is not static and absolute. On the contrary, it continually changes as its previous mistakes are corrected with the help of critiques. In the sciences of religion, knowledge is obtained through a methodology as well. Unlike the scientific activities, the production of knowledge is mainly based on narrations (riwayah) from the main sources. That is, there is a narration instead of experimentation and observation. Obtained information is processed again with this methodology. Since the scholars of religion, like scientists, have an endeavor to access true knowledge, they discuss information they obtain with other scholars and publish their findings. Other scholars comment on these new ideas, thereby giving feedback to the process of obtaining knowledge. Reasoning plays an important role in obtaining knowledge in both religion and science. If there is a process of obtaining knowledge, it is impossible to realize this without the reasoning.

Islamic sources often define the taxonomy of science this way: “sciences (ulum) are divided into two parts: narrative/transmitted (naqli) sciences and rational (aqli) sciences. The knowledge of religion is obtained from the narrative sciences”. At first glance, it might come to mind that there is no room for reasoning in the narrative science within this taxonomy because “narrative” and “rational” concepts are mentioned separately. Reasoning, however, plays a crucial role in the sciences of religion, such as tafsir (exegesis), hadith, fiqh and kalam, which benefit from both social and  natural sciences. Let us discuss each of these sciences briefly: 

The science of hadith deals with the oral transmission of information over a social network, which is highly widespread with respect to time and space. In this transmission, the transmitters are required to satisfy some predefined conditions. Constructing and controlling such a network is based on rational activity. The science of tafsir tries to explain or comment the holy scripture in terms of riwayah (based on the hadiths and the sayings of sahabah, friends of the prophet, and tabiun, the next generation of sahabah) and  dirayah. Dirayah tafsir is mainly based on linguistics, historical resources and the general goals of Shariah. The science of kalam explains the principles of the faith based on naqli and aqli arguments. The naqli arguments constitute the primary dogmas of the religion, whereas rational sciences, such as logic, astronomy, geometry and mathematics, are used to found the aqli arguments. The science of fiqh arranges the relationship between individual and God, and individual and other individuals. The Islamic science tradition relies on the harmony of these two kinds of sciences: aqli and naqli. Ottoman madrasahs, the last ring of this tradition, introduced both aqli and naqli sciences into their curriculum (Please refer to [1] for further details  about the courses taught in the madrasahs). It is obvious that the aqli sciences are indispensable elements of this tradition. Elmalili Hamdi Efendi, who got education under this tradition and gave lectures in the Ottoman madrasahs, says about aqli and naqli sciences [2]: “There are naqli and aqli parts in every sciences. Neither naqli sciences are free from  reasoning (aql) nor aqli sciences are free from citation (naql). Progress does not mean to ignore the past values, but means to improve the past values by permitting modification and new discoveries. To put it another way,  progress means to add successors' property to predecessors' property”. A similar thought was stated in Newton's letter with the date of 1676 [3]: “If I have seen farther, it is by standing on the shoulders of giants”.

  

One of  the key properties Islamic science tradition has is freedom of thought. Scholars receiving ijazat (diploma) from their teachers in this tradition do not become a repeater of their own teachers; on the contrary, they  state their opinions upon matters they face. Establishing such an environment requires  toleration of different opinions. The students of scholars at highest level in science of fiqh made different ijtihads (juridical interpretations) from their masters. That is to say, they did not hesitate to declare when they drew conclusions that were different from the conclusions their masters came to. Ahmad Faruq al-Sarhandi (d. 1624), a great Indian scholar in kalam and tasawwuf and known as Imam Rabbani, explains this in one of his letters [4]: “After reaching the level of ijtihad, it is not correct that Imam Abu Yusuf follows Imam al-Azam Abu Hanifa. It is correct that Imam Abu Yusuf acts upon his own opinion and does not follow  Imam al-Azam. Imam Abu Yusuf famously said 'I argued with Imam Abu Hanife about whether al-Quran was created or not for six months'. Progress in professions is obtained by adding thoughts together. If it depended only on one thought, there would not be any progress. Since Sibawayh's (d. 796) book, namely al-Kitab, on the Arabic syntax, the amount of knowledge on the syntax has increased a hundredfold because of the new innovations and thoughts added to the knowledge of nahw (Arabic syntax). But, the person who formed the basis of the Arabic syntax is Sibawayh. The superiority therefore belongs to him. While the most superior in a science is its founder, the honor to increase a science belongs to successors”. An Ottoman countryside scholar Imam Birgiwi was able to stringently criticize Ottoman shaykh al-Islam Ebussuud Efendi because he gave a fatwa related to the validity of cash waqfs (charity foundations). This freedom of thought in the religious sciences can be easily observed in other sciences. 

Both tenets of creed (itiqad) and religious practices (amal) in Islam have made contributions to natural and applied sciences as well as social sciences. A creedal tenet in Islam, “The future is only known by God”, caused the separation of astronomy and astrology, hence freed astronomy from superstitions. Qadi Abu Bakr al-Baqillani (d. 1013), a theologian belonging to al-Ashari school, made a clear distinction between astronomy and astrology - until his time these two disciplines were interfered with each other - rejected astrology, and opposed astrologers [5]. Similarly Imam al-Ghazali (d. 1111) states in his book, Ihyau Ulum al-Din (the Revivification of the Religious Sciences), that knowledge is not bad per se and it can be discredited only due to one of three reasons. The second among them is that “a science is usually discredited because of its harm to the owner, such as ilm al-nujum (the science of the stars), which cannot completely be discredited per se because it is divided into two separate parts. The non-discredited part pertains to calculation. The Quran says that “the sun and the moon are running on their courses with a reckoning” or “The sun and the moon are made to a reckoning” ('al-shamsu wa al-qamaru bi husban', Rahman/5). The Quran again says that  “And for the moon We have appointed mansions till it becomes an old shriveled palm leaf” ('wa al-qamaru qaddarnahu manazila hatta aada ka al-urjuni al-qadim', Yasin/39). The discredited part of the science of the stars is concerned with judgment from the stars for the future. The religion has criticized it. … The Prophet Muhammad said, “After me, I am afraid for my ummah (the Muslim community) about three things: Cruelty of the rulers,  believing in nujum, rejecting qadar (Allahu taala's Eternal Will for the existing of something or predestination)” (Ibn Abdilberr from Abu Mihjan). [To discuss one of the early misconceptions in the history of science literature, I deliberately chose the above-mentioned scholars from the Ashari school (one of the schools of the theology in Islam). The orientalists, such as Edward Sachau and George Sarton, claimed that the Islamic scholars, especially those from the Ashari school, hindered the scientific progress in the Islamic world. The recent studies in the history of science have been showing that these claims do not reflect the truth.] From the point of view of amal (religious practices), Islam wants the believers to perform the prayer five times a day, fast and sacrifice an animal in a specified time. For instance, taking the prayer (salat) into consideration, determination of qibla (the direction of Kaaba in Makka) and prayer times led to the intensive studies on astronomy, hence mathematics and geometry in the Islamic civilization. Medicine has an important position in both ilm al-hadith (science of the Prophetic sayings) and ilm al-fiqh (science of Islamic law). In ilm al-hadith, the prohpetic sayings related to medicine were gathered together under the title of al-Tibb al-Nabawi (the Medicine of the Prophet). Because the Islamic law manages the every aspect of a human life, this science benefits also from medicine. Imam al-Ghazali complains about Muslims' lack of interest in medicine in some regions. He states in his book Ihya, “There are many regions in which the physicians are zimmi (literally those who are protected / the non-Muslim citizen in a Islamic state)” [7]. The following saying also declares the importance of medicine [8]: “There are two sciences: the science of body and the science of religion – 'al-ilmi ilman: ilmu al-abdan wa ilmu al-adyan'” [9].  

The beginnings of many sciences (astronomy, observation, medicine, arithmetic, physics, chemistry and  arts)  are based on prophets in the books penned in the Ottoman language such as Mirat-i Kainat, Mawduat al-ulum and Durr-i Maknun [10], [11], [12]. Furthermore, narrations, allegedly transmitted from the Prophet Muhammad, are reported that Plato and Socrates, commonly known today as Greek philosophers, were in fact prophets [13], [14]. The fact that the origin of the sciences  is rested upon prophets  in a society where the religion guides the life should be studied well. 

So far the relationship between Islam and science has been examined. The following should not be ignored: science is not a goal but a tool for humanity.  That such a tool brings felicity and serenity to humanity makes  it crucial to make use of this tool judiciously. Since Islam offers felicity in the world and the hereafter, Islam will intervene in how we should use this tool with its orders, prohibitions and ethical rules. Such an intervention  might remind us over a conflict between religion and science. Conceptually a conflict or harmony occurs among equals. If we talk about a conflict or harmony  between religion and science, we have to suppose that religion and science are able to intervene with each other. In this case, we should accept that science has a right to define its own ethical rules (or its boundlessness). In other words, science cannot be taken under control. This kind of thought  cancels the assumption that the science is a tool. If we consider science a tool, we have to accept an (religious or human) authority over science. Either way (a religious or human authority) takes the science under control. Hence, the conflict or harmony between religion and science is void.

Let us look at the issue from a philosophical point of view. The ultimate goal of philosophers is always to establish an ethical system (Ethics is a chart that tells an individual what he/she can and should do). A human-constructed ethical system has something to say to science. Should science be limited or can it do everything without any bound? Even today's Western World puts limits on science. Otherwise, a human can be treated as any kind of living/nonliving creature. For instance, can  those who are sentenced to death be used in experiments? After establishing human fields in which humans are grown  by connecting to a machine, can the organs of those humans be transplanted to other people? Should science not be limited by saying yes to such questions? 

Reference and Notes

[1] Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim (Science in the Ottoman Madrasahs), vol. I, İstanbul, 1997.

[2] Elmalılı M. Hamdi Yazır, Makaleler I, Compiled by Cüneyd Köksal, Murat Kaya, İstanbul, 1997, p. 247.  The phrase is in the article which is a preamble to his translation named as Tahlil-i Tarih-i Felsefe: Metâlib ve Mezâhib. The translation covers only the parts on theological philosophy and metaphysics  of (Paul Janet, Gabrielles Seailles) Histoire de la philosophie: Les problèmes et les écoles, which was published  in 1887. The original text can be accessed here. The English translation of the book can be also obtained here (vol 1, vol 2).

[3] David Brewster, Memoirs of The Life, Writings, and Discoveries of Sir Isaac Newton, vol I, Edinburgh, 1860, p. 125. The book can be accessed here.

[4] Ahmed Farukî Serhendî, Mektûbât Tercümesi, Translated from Persian into Turkish by Hüseyin Hilmi Işık, İstanbul, 2001, 292nd letter, p. 464.

[5] George Saliba, “The Ash'arites and the science of the stars”, Editör Richard G. Hovannisian,Georges Sabagh, Religion and culture in  medieval Islam, Cambridge, 1999, p. 79-92.

[6] Gazâlî, Ihyâu 'ulûm al-dîn, Translated from Arabic into Turkish by Ahmed Serdaroğlu, İstanbul, 1974, vol. I, p. 78-79.

[7] Gazâlî, Ibid., p. 60.

[8] This saying is considered a hadith (prophetic saying) in Riyad al-Nasihin, written in Persian by Muhammad Rabhami in 1432 [Translated into Turkish by A. Faruk Meyan, Istanbul, 1980, p. 584]. However, this saying is also referred to Imam Shafii in Tashkopruluzada Ahmad Effendi's Mawduat al-ulum (Adapted into Modern Turkish by Mumin Cevik, Istanbul, 1966, voll. I, p. 262)  and Buhan al-Din al-Zarnuji's Talim al-Mutaallim (Translated into Turkish by Ali Kara, Istanbul, 2008, p. 37)

[9] After writing these lines, I read  an interview with the science historian Rushtu Rashid. He shared the same opinions as those in my last paraghraph. Rushtu Rashid, Klasik Avrupali  Modernintenin Icadi ve Islam'da Bilim, Editor Bekir S. Gur, Ankara, 2005, p. 316.

[10] Nishancizâde Muhammed bin Ahmad, Mir'at-ı Kâinât, Adapted into Modern Turkish by A Farûk Meyân, İstanbul, 1987, p.117, 124, 394-396. Nishancizada (d. 1031/1571), working as a mudarris (professor) and molla (qadi of the Holy Cities), wrote a history book based on more than 300 books. This book  was widely read in the Ottoman time. The following information is given on page 11 about the pages (suhuf) that were revealed to the first prophet Adam: “There was information about medicine, mathematics, physics,  chemistry and other sciences in  these pages (suhuf)”. On page 124, it is stated about the Prophet Idris (Enoch): “He knew astronomy, arithmetics, medicine, the secrets of plants, how to write, stitch, measure  and more”. It is written on page 394 that “The prophet Sheet (Seth) had 50 pages (suhuf) covering wisdom, mathematics, chemistry, arts, and many other sciences”.

[11] Tashkopruluzada Ahmad Effendi, Mawduat al-Ulum, Translated from Arabic into Ottoman Turkish by Kamaladdin Mahmud Effendi, Istanbul, 1313, p. 338. The original name of this books is Miftah al-Saadah, which was translated into Ottoman Turkish by the author's son. Mawduat al-Ulum was adapted from Ottoman Turkish into Modern Turkish by Mumin Cevik (Suleman Kuku) and was published as two volumes in Istanbul in 1966. Page 251 states that “the prophet Idris (Enoch) was the master of all the sciences. God gave him the prophethood and wisdom  along with the knowledge of stars and mathematics. In his time, 72 different languages were spoken”.

[12] Yazıcıoğlu Ahmed Bîcan, Dürr-i Meknûn (İnceleme, Çeviriyazı, Dizin, Tıpkıbasım), Prepared by. Ahmet Demirtaş, İstanbul, 2009, p. 123: “The prophet Idris established the science of stars and observation”. Another critical edition was prepared by Laban Kaptein in 2007. You can reach the website of this edition here. For a version of the book adapted into Modern Turkish:  Yazıcızâde Ahmed Bîcan, Dürr-i Meknûn (Saklı İnciler), Adapted from Ottoman Turkish into Modern Turkish by Necdet Sakaoğlu, 1999, p. 48.

[13] Nev’î Efendi, Netâyij al-Funûn (The essence of the sciences), Prepared by Ömer Tolgay, İstanbul, 1995, p. 126-127. In this book, a hadith was narrated about the prophethoodness of Aflatun (Plato). It is also stated that some scholars consider Socrates a prophet.

[14] Paul Janet, Gabrielles Seailles, Tahlil-i Tarih-i Felsefe: Metâlib ve Mezâhib, Metafizik ve İlahiyat, Translated from French into Ottoman Turkish by Elmalılı Hamdi Yazır, Haz. Muhtar Yazır ve Ayhan Yalçın, İstanbul, 1978, In the footnote of page 237, Elmalılı Hamdi Efendi says about Socrates: “It is narrated that Socrates has the properties of the prophethood. There is no problem to see him as a prophet. Socrates is a philosopher that benefit from the deductive reasoning, which does not prevent him from receiving ilham (inspiration from God)”. In the trial of Socrates, he was accused of  the crimes of irreligiousness because he rejected the Greek's polytheism.

Golden City: Timbuktu

For some reason, the history of Africa is not interesting to Turkish academia. Some part of this continent was, however, inside the territory of the Ottoman State until recently. The topic of this article covers the history of Timbuktu, which was once one of the most important centers in Africa, and Europe's desire to Timbuktu.

“Salt comes from the north, gold from the south, and silver from the country of the white men, but the word of God and the treasures of wisdom are only to be found in Timbuctoo” says an old African (Tamasheq) proverb[1].

The life of Timbuktu, which today is inside the territory of Mali, began as a trading center of Tuareg people by the end of 11th century. Timbuktu, which became an important city by constant growth, has gained an international reputation as the center of trade and knowledge despite its different perception in the eyes of the Europeans [2]. Even though the exact location of Timbuktu was not known in Europe for many centuries, the city was believed to have houses which were made of gold [3]. The name of this city is variably called Tombuto, Tambucto, Tombuctoo or Timbuctoo in European languages.

Timbuktu was one of the important centers where Islamic sciences were taught. Although the region was ruled by different people, such as Mali, Songay and Mor, scholars uninterruptedly continued doing research and teaching students. Scholars in Timbuktu have been interested not only in tafsir (Quranic exegesis), hadith (Prophetic tradition), fiqh (Islamic law) and kalam (theology), but also linguistics, history, mathematics, logic and astronomy. A bibliographic dictionary, which was written by Ahmad Baba (1556-1627) and contains the biographies and works of scholars between the end of the 16th century and the beginning of the 17th century, demonstrates Timbuktu's high level in Islamic sciences and its close contact with Makka and Madina [5].

Sankore Madrasah in which scientific activity has lasted for centuries

Leos Africanus (Hasan bin Muhammad al-Wazzan al-Zayyati), who traveled around Africa upon the request of Pope in the 16th century, gives clues in his travel book regarding the intellectual life in Timbuktu [6]: “Here are great store of doctors, judges, priests, and other learned men, that are bountifully maintained at the kings cost and charges. And hither are brought diuers manuscripts or written bookes out of Barbarie, which are sold for more money than any other merchandize”.

Hunwick, an African historian, presents notable information about Timbuktu [7]. Timbuktu's being center of knowledge was the impetus for the increase in writing and trading of books from there. Timbuktu did not import manuscripts only from north Africa and Egypt. Scholars got education in Makka where they went to for religious pilgrimage and also in Cairo which was on their way back, bringing the books they copied in those places to their own libraries. There was an active copying tradition in Timbuktu, too. It can be realized from the colophons on the books written in Timbuktu that the writing process was a professional business. Hunwick mentions al-Quran al-Karim with 1420 date in the library of Mahmud Kati he encountered on August, 1999. The last page was written in Ottoman Turkish and al-Quran was recorded in the name of Sharifa Hadija Hanim foundation.

Thousands of manuscripts are waiting to be read

UNESCO added Timbuktu to the World Heritage List in 1988. By the support of the Ford Foundation, Timbuktu manuscripts project was initiated in order to protect these manuscripts by digitization in 2000. This project also is included in Memory of the World projects of UNESCO [8].

Few cities in the world are surrounded by legends as Timbuktu. The city is located at the intersection of the caravan trades in the Sahara. The fundamental commodity of the Saharan trade was gold. Throughout the Middle Ages, almost two-thirds of the gold need in the world were provided by the West Africa. Later on, since gold came from Guinea in the 17 and 18th centuries, gold currency was called “guinea”. A tremendous amount of gold was sent to the north and sold in the Timbuktu market. Gold was carried from here to Fez and Tripoli passing through the Sahara by camels. Most of this gold used to be sold to Europe. As time went on, the knowledge that the gold came from Timbuktu spread out over Europe. This played an important role in shaping the image of Timbuktu in Europe. Even though the gold trade passing through Timbuktu ended a long time ago, the myth of Timbuktu became bigger and more pervasive in Europe [4].

The European explorers who set out for new markets, new trade routes and new sources spread out all corners of the world in order to accomplish their purpose. Besides being an interesting place, Africa had significant natural resources. Some of these explorers had a desire to become the first European to reach Timbuktu. Few of them achieved their aim. This cultivated the image of Timbuktu as an unreachable city in addition to its image of golden city. The phrases, such as “To Timbuktu and back”, “It is a long way to Timbuktu”, “I will knock you clear to Timbuktu” and “Go to Timbuktu”, are the reflection of Timbuktu's image of unreachability on the language.

We can see the clues about how Europe imagines Africa in the article “Africa” in the 1778 edition of Encyclopedia Britannica [9]: “abounds with gold and silver in a greater degree . . . and it is surprising that neither the ancient or modern Europeans, notwithstanding their extraordinary and insatiable thirst after gold and silver, should have endeavoured to establish themselves effectively in a country much nearer to them than either America or the East Indies and where the objects of their desires are to be found in equal, if not greater, plenty”.

An African map published in 1790 by the African Association

The European adventure in Africa dates back to very early times. After 18th century, this adventure, however, turned into a systematic exploration movement. In 1788, the African Association (with the full name, The Association for Promoting the Discovery of the Interior Parts of Africa) was founded, whose purposes were to determine and map the route of the Niger River and more importantly to find the famous city Timbuktu. William Sinclair, grandchild of the association co-founder Sir John Sinclair, says the following in his article about the association [10]: “In 1788 he took a leading part in forming an association to promote discoveries in Africa. At that date the map of Africa, beyond the coast-line and Egypt, was almost a blank. Hitherto Europeans had visited that continent to plunder, oppress, and enslave: the share of this country in the slave-trade is the most astounding and disgraceful chapter in its history. The object of this society was to promote the cause of science and humanity, to explore the mysterious geography, to ascertain the resources, and to improve the condition of that ill-fated continent. In furtherance of their designs they employed able and experienced travellers to penetrate as far as they could into the interior, and collect information on all subjects interesting to the philosopher or the philanthropist. Towards the expenses of these missions each member paid an annual subscription. ... The result of their labours has thrown new lustre on the British name, and widely extended the boundaries of human knowledge. They have caused a solid and permanent glory, and have acquired higher claims to the admiration of mankind than many of those whose achievements fill the first place in the page of history”. At the end of his article, William Sinclair wishes this: “Had the Association continued its existence, it might have done much for the peaceful solution of many African problems, and for the general improvement of commerce and knowledge”. Later on, the areas under the investigation were colonized by France. Taking into account France's lack of administrative skill, Sinclair's wishes are convincing. These wishes, however, can unfortunately not be fulfilled as long as the West has the exploitative attitude towards the non-Western countries.

Europe's desire for Timbuktu also was reflected through poems. Alfred Tennyson (1809-1892), a poet laureate, won the “Chancellor's Gold Medal” from Cambridge University by his poem “Timbuctoo” at the age of 18. William Makepeace Thackeray (1811-1863), an English novelist, penned another poem titled “Timbuctoo” in order to satirize Alfred's poem [11].

West Africa was a French colony between 1893 and 1960. The traditional education keeps on in Timbuktu where an intense scientific activity continued until 18th century. Timbuktu now is far from the good old days and has become a place where thousands of manuscripts are in the storerooms of houses and the poverty prevails.

When the host in the documentary “The Lost Libraries of Timbuktu” of BBC saw the manuscripts about astronomy and mathematics in Timbuktu, she was very surprised at these books. Of course a person, coming from a wealthy country that has enslaved black people and exploited (with the West's innocent word 'colonize') their countries, will be surprised.

References and Notes

[1] Dubio Felix, Timbuctoo-The Mysterious, Translation from French by Diana White, London, 1896, p. 276.

[2] Y. G.-M. Lulat, A history of African higher education from antiquity to the present: a critical synthesis, London, 2005, p. 72.

[3] Brian Gardner, The Quest for Timbuctoo, London, 1968, p. 9.

[5] Ira Marvin Lapidus, A history of Islamic societies, Cambridge University Press, 2002 , p. 409. For the contributions of Islam to intellectual life in Africa, please refer to: Scott Steven Reese, The transmission of learning in Islamic Africa, Brill, 2004.

[6] Leo Africanus, The history and description of Africa: and of the notable things, Translated by John Pory, Prepared by Robert Brown, Hakluyt Society, London, 1896, vol. 3, p. 825. All the volumes can be downloaded here (vol. 1, vol. 2 and vol. 3).

[7] John O. Hunwick, West Africa, Islam, and the Arab world: studies in honor of Basil Davidson, Princton, 2006, pp. 41-42. Hunwick presents a comprehensive bibliography regarding Timbuktu: John O. Hunwick, “Timbuktu: a bibliography”, Sudanic Africa, vol.12, pp. 115-129 , 2001. This paper can be downloaded here.

[8] You can reach the Timbuktu website of UNESCO the World Heritage List here. You can also reach the detailed information about the Timbuktu Manuscripts Project here. The website of The Library of Congress provides some part of thousands digitized manuscripts. West African Arabic Manuscript Database Project has classified approximately 23,000 manuscripts based on their subjects. One of the catalogs published by Al-Furqan Islamic Heritage Foundation presents 9000 manuscripts in the Ahmad Baba library, Timbuktu. The book titled Arabic Literature of Africa The Writings of Western Sudanic Africa edited by John O. Hunwick was published in 2003. Another valuable book about the intellectual life in Africa was published under the title The Trans-Saharan Book Trade : Manuscript Culture, Arabic Literacy and Intellectual History in Muslim Africa in 2010. The Meanings of Timbuktu (Editors  Shamil Jeppie and Souleymane Bachir Diagne) published in 2008 can be downloaded here.

[9] Robin Hallett, “The European approach to the interior of Africa in the eighteenth century”, The Journal of African History, vol. 4, no.2, pp. 191-206, 1963.

[10] William Sinclair, “The African Association of 1788”, Journal of the Royal African Society, vol. 1, no. 1, pp. 145-149, 1901. The association used to publish the information they gathered under the title of Proceedings of the Association for Promoting the Discovery of the Interior Parts of Africa. You can reach the pdf version of  the 1798  report. Robin Hallett published the association's records under the title of Records of the African Association in 1963,  London.

[11] William Makepeace Thacke, The works of William Makepeace Thacke, Kensington Edition, Volume XXX, New York, 1904, p. 457-460 or William Makepeace Thackeray, Essays, Reviews, Hesperides Press, 2008, p. 410-412. The 1904 edition of the book can be downloaded here.

Riddles in Islamic Teaching Tradition

Since ilm (knowledge) has been one of the primary focuses of Islamic civilization, books, one of the transmission media of ilm, have drawn much attention. While transferring knowledge into books, not only prose form but also verse form has been used. 

Today's scholars are doing research on how to get young generation to like ilm and how to avoid making them bored while they are studying difficult and uninteresting books in the first stages of their education life. Fortunately, through computer technology, books have recently become interactive and subjects of  courses are being taught with video and animations.

Centuries ago, Islamic scholars produced different mediums to the extent that they could do so as to increase the curiosity of the new learners and to enable them to learn with fun. One of these mediums is the riddle. Arabic word “Algaz” is a plural form of lugz (lam gayn za) and means riddles.

The titles of some riddle books on different topics are given below:

Nahw (Syntax)

al-Azharî, al-Alğazu al-Nahwiyya fî Ilm al-Arabiyya

Suyutî, al-Tirâz fi al-Alğâz

Zamahsharî, al-Muhâjât bi al-Masâil al-Nahwiyya

Abu al-Ma'âlî al-Varrâk, al-İcâz fi al-Ahâcî wa al-Alğaz

Abu al-Kâsım al-Harîrî, Alğâzu al-Harîrî wa  Ahâcîhî fi Mâkâmâtihî

Ibn Hisham, al-Alğâzu al-Nahwiyya

Fiqh (Islamic Law)

Abdalaziz al-Jîlî, al-İcâz fi al-Alğâz

Ibn Fârid al-Hamawî, al-Alğâz

Ibn Farhûn, Durretu al-Ğavâs fi Muhadarat al-Havâs

al-Jarrâ'î, Hilyatu al-Tirâz fi Halli Masâil al-Alğâz

Sadruddin İbnu al-İzz al-Hanafî, al-Tazhîb li Zihni al-Labîb

Ibnu al-Shihna (d. 890/1485), al-Zahairu al-Ashrafiyya fi al-Alğaz al-Hanafiyya. It was published.

Ibn Ğalbûnn,  al-Tuhfa fî İlmi al-Mawârîs

Karaçelebizâde Abdülazîz Efendi (d. 1068/1658), Kitâb al-Algaz fî Fiqh al-Hanafiyya. He was the 33th grand mufti of the Ottoman Empire. I could not access the manuscript form of this book.

Mehmed Zihni Efendi (d. 1332/1913), Algâz-i Fiqhiyya. Zihni Efendi has knowledge on literature and fiqh. His book titled Nimet-i Islam is well-known catechism. Even today it is among the books which are frequently referred in Turkey. Algaz-i Fiqhiyya was written in Ottoman-Turkish language in the form of translation-sharh (commentary). Even though Algaz-i Fiqhiyya is dedicated to fiqh, it contains riddles related to arithmetic and intelligence. The book is based on algaz section of Hanafi faqih Ibn Nucaym's Ashbah. Algaz-i Fiqhiyya also was published in modern Turkish with unnecessary simplifications.

Qiraat (Quran reading)

Shamsaddin b. Muhammad al-Jazarî, Alğâz al-Jazarî or al-Aqdu al-Samîn fi Alğâz al-Qur’ân al-Mubîn

Alaaddin b. Nasır al-Trablûsî, Alğâz al-Alâiyye

Omar al-Askâtî, Kitabu Ajwibah al-Masâil fî Ilm al-Qiraât

Hasab (Arithmetic)

Musa al-Harizmî, Kitâb al-Mukhtasar fî Hisab al-Jabr wa al-Mukâbala

Abû Abdillah b. Gâzî al-Miknâsî, Buğyet al-Tullâb fî Sharh Munyat al-Hisâb

Matn, Sharh, Hashiya, Taliqa, and Takmila in Islamic Intellectual History

Islamic civilization was built on ilm (knowledge). Since books were a medium through which ilm was transmitted to the next generation, they have taken an important place in Islamic civilization. Moreover, books have been treated as an art object due to different writing styles, ornaments on their pages and covers, and their binding  styles. This post considers different kinds of books in terms of their purpose of writing and explains what matn, sharh, hashiya, taliqa, and takmila are [1].    

Before explaining these types of books, I would like to bring up an important issue about these books. Some orientalists, such as Montgomery Watt, and their followers underestimate the value of the tradition of sharh-hashiya, and they also claim that these kinds of books do not demonstrate the originality. However, such a judgment has been made recklessly. In recent years, the works concentrating on sharh-hashiya books have nullified this judgment by showing the originality of these books [2]. Since this topic has attracted many academics, University of California, Berkeley, hosted Commentaries Conference (October 12-14, 2012) in order to discuss the tradition of sharh-hashiya in Islamic intellectual history [3]. It is estimated that the number of extant manuscripts is approximately 10 million. Unfortunately, only 10% of these manuscripts have been studied, which  shows that evaluating this tradition will take long time. Even though Turkey has the biggest manuscript collection in the world, the studies on the tradition of sharh-hashiya are just at the beginning stage [4].

Matn (Text)
These kinds of books are fundamental books for the sciences on which they are written. Students at the first level of the related science are taught through these books. Most of matn books are memorized. These books give fundamental concepts and a general overview for their subjects. They generally do not mention different opinions and do not make comparative analyses on the subject under discussion.

Sharh (Commentary)
Since matn books are brief, their sentences and content may be ambiguous and difficult to understand. The ambiguity and difficulty increase over time. For these reasons, sharhs (commentaries) are written on these books. Commentaries are either written in margins or integrated in the text. Sharhs not only explain the unknown words and ambiguous sentences, but also criticize information in the matn book.

Hashiya (Super-commentary / Gloss) and Taliqa
Hashiyas are generally written at the bottom of pages. While some issues in sharhs are explained, additional information is added. They are usually called taliqa, which consists of notes taken while reading the book. The taliqa and the hashiya often criticize information and evaluate the strengths of the arguments in the sharh and matn. Furthermore, the judgments in the sharhs are analyzed taking into account their evidence.

Takmila (Continuation)
If an author cannot complete his/her book or the context is lacking, the written text to complete this book  is called takmila.

We can consider the following example from Islamic jurisprudence: Timustashi's Tanwir al-Absar matn book was commented on by Alauddin Haskafi under the title of Durr al-Mukhtar. Ibn Abidin wrote a gloss (hashiya) on this commentary under the title of Radd al-Mukhtar. Since Ibn Abidin was dead before compiling all the drafts of his hashiya, his son, Alauddin Muhammad, wrote a takmila on his father's hashiya under the title of Qurrat al-Uyun al-Ahyar. Abdulkadir Rafii wrote a taliqa known as Taqrirat al-Rafii. Ahmad Mahdi Hidir of Damascus prepared a fihrist for Radd al-Mukhtar.


References

[1] Ekrem Buğra Ekinci, İslâm Hukuk Tarihi, Istanbul, 2006, p.151-152.

[2] Please refer to the following article for the evaluation of sharhs and hashiyas on the philosophical works in the Ottoman era and the previous centuries. Robert Wisnovsky, “The Nature and Scope of Arabic Philosophical Commentary in Post-Classical (CA. 1100–1900 AD) Islamic Intellectual History: Some Preliminary Observations”, Bulletin of the Institute of Classical Studies, vol. 47, pp.149-191, 2004.

[3] http://nes.berkeley.edu/MellonSawyer/conference.html

[4] Please refer to the following book (Turkish) for an introduction to the tradition of sharh-hashiya. İsmail Kara, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz – Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not, Istanbul, 2011.

İslam İlim Geleneğinde Metn-Şerh-Hâşiye-Ta’lîka-Tekmîle

İslâm medeniyeti, ilim üzerine inşa edilmiştir. Kitaplar, ilmin aktarılmasına vasıta olduğundan, İslâm medeniyetinde mühim bir yeri vardır. Ayrıca, kitaplar, muhtelif yazı stilleri, üzerlerine yapılan süslemeler ve ciltleriyle birer sanat eseri muamelesi görmüşlerdir. Bu yazıda, kitapların muhtevası üzerinde durarak,  aralarındaki hiyerarşiyi ifade eden, metn, şerh, hâşiye, ta'lîka ve tekmîle gibi mefhumlar hakkında malumat verilecektir [1].

Yeri gelmişken, şerh-hâşiye türünden eserlerin muhtevasına dair bahis açmakta fayda görüyorum.  Montgomery Watt gibi bazı müsteşrikler ve onların yerli/yabancı takipçileri, İslam medeniyetinin sahip olduğu şerh-hâşiye geleneğini küçümseyerek, bu türden eserlerin orjinallikten uzak olduklarını iddia etmişlerdir. Ancak böyle bir hüküm acelece verilmişti. Son senelerde, yazmalar üzerinde yoğunlaşan çalışmalar, şerh-hâşiye geleneği hakkındaki bu peşin hükümü iptal etmektedir [2]. 12-14 Ekim 2012 tarihlerinde California Üniversitesi - Berkeley'de  “The Hashiyah and Islamic Intellectual History” adıyla tertiplenen konferansta, şerh-hâşiye geleneği ele alınmıştır [3]. İslâm medeniyeti bünyesinde üretilip günümüze intikal eden yazma sayısının 10 milyon civarında olduğu tahmin edilmektedir. Bunların ancak %10'unun üzerinde çalışma yapılmış olması, bu sahadaki çalışmaların yeterli seviyeye ulaşması için daha çok zamana ihtiyacımız olduğunu göstermektedir. Dünya'da en çok yazma eser barındıran ülke olmasına rağmen, Türkiye'de şerh-hâşiye geleneği üzerine yapılan çalışmalar, henüz başlangıç seviyesindedir [4].

Metn

Yazıldığı ilmin temel kitaplarıdır. Talebenin o ilimde okuyacağı ve ezberleyeceği ilk kitapları teşkil eder. Mevzubahis olan ilmin/sahanın, temel mefhumları ve genel hatları verilir. Umumiyetle, o ilim üzerindeki farklı görüşlere yer verilmez.

Şerh

Metnler muhtasar olduğu için, ifadeleri çoğu zaman müphem ve müşkildir. Zaman geçtikçe anlaşılması daha da zorlaşır. Bu sebeple şerhler yapılmıştır. Şerhler, bu metnin kenarına veya metni içine alacak şekilde yazılır ve buradaki ifadeleri şerheder, açıklar. Şerhlerin bir kısmı, kitabdaki ifâde ve ibâreleri açıklar. Bazı bilgiler kritik edilir.

Hâşiye ve Ta'lîka

Hâşiyeler, umumiyetle kitabın altına yazılır. Şerhlerdeki bazı hususlar izaha kavuşturulmakla beraber, ilâve bilgileri de ihtivâ eder. Bunlara ekseriya ta’lîkat denir. Ta’lîka, kitap okunurken alınan notlar ve kitabın muhtevâsına dair yazılardır. Bazen de metn ve şerhde geçen bilgiler kritik edilir; zayıf, sahih ve mutemed görüşlere işaret olunur; hükümlerin delilleri incelenir ve daha evvel açıklanmamış meseleler vüzûha kavuşturulur. 

Tekmîle

Müellifi kitabı tamamlayamamışsa veya bazı hususları eksik bırakmışsa, buna tekmîle yazılır. 

Fıkıh ilminden misal olarak, Timurtaşî’nin (1004/1595) Tenvîrü’l-Ebsâr adındaki metin kitabını, Alâüddin Haskefî (1088/1677) Dürrü’l-Muhtâr adıyla şerhetmiş; İbn Âbidîn (1252/1836) de Reddü’l-Muhtâr adıyla buna hâşiye yazmıştır. İbn Âbidîn’in oğlu Alâüddin Muhammed de Reddü’l-Muhtâr üzerine babasının metn üzerinde bıraktığı ta’lîk, tahrirat ve itirazları da nazara alarak Kurretü’l-Uyûni’l-Ahyâr adlı tekmîlesini kaleme almıştır. Bütün bunlara Abdülkâdir Râfiî de Takrîrâtü’r-Râfiî diye bilinen ta’likatını yazmıştır. Şamlı Ahmed Mehdi Hıdır da Reddü’l-Muhtâr’a bir fihrist yapmıştır.

Referanslar

[1] Ekrem Buğra Ekinci, İslâm Hukuk Tarihi, İstanbul, 2006, s.151-152. Metin tasarruflarda bulunarak iktibas edilmiştir.

[2] Osmanlı ve öncesindeki felsefî eserler üzerine yazılmış şerh ve hâşiyelerin değerlendirilmesi için bkz. Robert Wisnovsky, “The Nature and Scope of Arabic Philosophical Commentary in Post-Classical (CA. 1100–1900 AD) Islamic Intellectual Hıstory: Some Preliminary Observations”, Bulletin of the Institute of Classical Studies, vol. 47, pp.149-191, 2004.

[3] Tebliğler Oriens dergisinde neşredilecektir. Konferansın sitesine buradan ulaşılabilir.

[4] Şerh-hâşiye meselesine giriş için bkz. İsmail Kara, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz – Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not, İstanbul, 2011.

İslâm İlim Geleneğinde Elğâz

İslâm medeniyeti, ilimle temayüz ettiğinden, ilmin aktarım vasıtalarından biri olan kitaba ehemmiyet verilmiştir. İlimlerin kitaplara aktarılması sadece nesir şeklinde olmamış, manzum eserler de kaleme alınmıştır. “İslâm İlim Geleneğinde Şiir” başlıklı yazıda bu mesele ele alınmış ve her ilim sahasından misaller vermeye çalışılmıştı. 

İlmin genç nesillere sevdirilmesi ve onların tahsil hayatlarının evvelinde, ağır ve itici metinler ihtiva eden kitaplar ile ilimden soğutulmaması günümüz ilim adamlarının da üzerinde çalıştıkları bir sahadır. Son zamanlarda, bilgisayar teknolojisi sayesinde, artık kitaplar interaktif hale getirilmiş; ders konuları video ve animasyonlar eşliğinde takdim edilir olmuştur. 

Elbette bundan asırlar evvel de ilim adamları ilme yeni başlayan talebenin merakını arttıracak ve eğlenerek öğrenmeye vesile olacak vasıtaları imkanlar dahilinde üretmişlerdir. Bunlardan biri elğâz  türünden eserlerdir. Elğâz kelimesi Arapça olup, muamma, bilmece manasına gelen luğz (lam ğayn ze) kelimesinin çoğul halidir.

Aşağıda farklı ilmî sahalarda yazılmış elğâz kitaplarına misaller verilmiştir [1].

Nahv

el-Ezherî, el-Elğazu'n-Nahviyye fî İlmi'l-Arabiyye

Suyutî, et-Tırâz fi’l-Elğâz

Zemahşerî, el-Muhâcât bi'l-Mesâili'n-Nahviyye

Ebu’l-Me'âlî el-Varrâk, el-İcâz fi'l-Ehâcî ve'l-Elğaz

Ebu’l-Kâsım el-Harîrî, Elğâzü’l-Harîrî ve Ehâcîhî fi Mâkâmâtihî

İbni Hişam, el-Elğâzu’n-Nahviyye

Fıkh

Abdülaziz el-Cîlî, el-İcâz fi’l-Elğâz

İbn Fârid el-Hamevî, el-Elğâz

İbn Ferhûn, Durretü’l-Ğavâs fi Muhadarati’l-Havâs

el-Cerrâ'î, Hilyetu’t-Tirâz fi Halli Mesâili’l-Elğâz

Sadruddin İbnü’l-İzz el-Hanefî, et-Tezhîb li Zihni’l-Lebîb

İbnü'ş-Şıhne (v. 890/1485), ez-Zehairü'l-Eşrefiyye fi'l-Elğazi'l-Hanefiyye. Matbu olarak mevcut.

İbn Ğalbûnn,  et-Tuhfe fî İlmi’l-Mevârîs

Karaçelebizâde Abdülazîz Efendi (v. 1068/1658),  Kitâbü'l-Elgâz fî Fıkhi'l-Hanefiyye. Osmanlı Devleti'nin 33. Şeyhülislâm'ıdır. Kitabın yazma nüshasına ulaşamadım.

Mehmed Zihni Efendi (v. 1332/1913), Elğâz-ı Fıkhiyye. Matbu olarak mevcut.

Kıraat

Şemseddin b. Muhammed el-Cezerî, Elğâzü’l-Cezerî  veya el-Akdü’s-Semîn fi Elğâzi’l-Kur’âni’l-Mübîn

Alaaddin b. Nasır et-Trablûsî, Elğâzü’l-Alâiyye

Ömer el-Eskâtî, Kitabu Ecvibeti’l-Mesâil fî İlmi’l-Kıraât

Hesab

Musa el-Harizmî, Kitâbü'l-Muhtasar fî Hisabi’l-Cebr ve’l-Mukâbele

Ebû Abdillah b. Gâzî el-Miknâsî, Buğyetu’t-Tullâb fî şerhi Münyeti’l Hisâb

Bu kitaplardan Elğâz-ı Fıkhiyye, Mehmed Zihnî Efendi’nin tercüme-şerh şeklinde yazmış olduğu bir kitaptır[2]. Mehmed Zihnî Efendi (v. 1332/1914) hem edebiyat hem de fıkıh yönü olan bir ilim adamıdır. Fıkıhta tercüme-şerh mahiyetinde olan Nimet-i İslam adlı ilmihal kitabı meşhurdur. Günümüzde de müracaat edilen eserler arasındadır.

Elğâz-ı Fıkhiyye, her ne kadar fıkıh ilmine tahsis edilmiş olsa da, içersinde hesab ve zeka ile alakalı luğazlar da vardır. Kitap hazırlanırken, Hanefî fakihlerinden İbn Nüceym'in Eşbah kitabının luğâzla alakalı bahsi esas alınmıştır. Sadeleştirilerek günümüz Türkçesiyle neşredilmiştir [3]. Ancak bu neşirde, orjinalinde olan açıklamalar alınmamıştır. 

Referanslar

[1] İbrahim Usta, "Arap Literatüründe Luğaz/Elğâz Kültürü", Journal of Academic Social Science Studies, vol. 2, no. 1, pp. 89-99, 2009.

[2] Mehmed Zihnî, Elğâz-ı Fıkhiyye, İstanbul, 1309.

[3] Mehmed Zihnî, Fıkıh Bilmeceleri, Sad. İbrahim Halil Can, 1978, İstanbul.

İslam İlim Geleneğinde Şiir

Şiir, duygu ve düşüncelerin belki en tesirli aktarım vasıtasıdır. Modern cemiyette gözden düşen şiir, İslam medeniyetinde sadece bir eğlence veya edebiyat türü olarak değil; aynı zamanda maarifte de müeessir bir şekilde kullanılmaktaydı [1] [2]. Hendese (geometri), heyet (astronomi), kimya, sarf ve nahv (morfoloji ve sentaks), lügat, tıp, fıkıh, hadis, akâid, ahlak, tarih, mantık gibi ilimleri mevzu edinen kitapların bir kısmı manzum olarak yazılmıştır.

Didaktik olarak adlandırılan böyle şiirler, belli bir sahadaki bilginin hızlı ve rahat aktarılması gayesiyle kullanılıyordu. Bu ise ilimde ilerleyebilmek için o ilmin temel esaslarının zihne hızlı ve kalıcı yerleşmesini sağlamaktaydı. Ayrıca şiir sayesinde dilde akıcılık da elde edilmekteydi. Günümüz eğitim bilimcilerinin şiirin eğitimde kullanılması üzerindeki araştırmalarına da rastlamaktayız [3] [4]. Avrupa’da, bilim ve şiirin zıt iki kutbu temsil ettiği tasavvuru değiştirilmeye çalışılmaktadır. 1998 senesinde British Council’ın Science Education dergisi aracılığıyla derslerde şiirin kullanımıyla alakalı bir çağrı yapılmıştır. Ancak bu çağrının müfredat üzerinde ne kadar tesir yaptığı araştırma konusudur. 

Aşağıda farklı ilmî sahalarda yazılmış Arapça, Türkçe, Farsça ve Kürtçe manzum eserlere misaller verilmiştir.

Sarf ve Nahiv

• Cemâlüddin Ebî Abdullah Muhammed b. Mâlik b.  Muhammed et-Tâ’î (v. 672/1274), Teshîlü’l-Fevâ’id ve Tekmiletü’l-Makâsıd. Manzum Arapça gramerdir.

• İbn Mâlik (v. 672/1273), el-Hulâsa. Bu urcûze Elfiyye adıyla meşhur olmuştur. Bin beyitten oluşmaktadır. Nahiv sahasında yazılan manzumelerin en tanınmışdır.

• Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn el-Irâkî (725-806/1324-1403), Şerhü Elfîyeti'l-İrakî.

• Ebû Muhammed Kâsım b.‘Alî el-Harîrî (v. 516/1122), Mülhatü’l-İ‘râb. Bu urcûze nahiv hakkındadır [5].

• Ferec b. Kâsım b. Ahmed Lübb es-Salebî el-Gırnâtî (701-782/1302-1381), Manzûme fî'l-Elgâzi'l-Nahvîye.

Lügat

• İsmail b. İbrahim b. Muhammed er-Rib’î, Kaydü’l-Evâbid. Arapça manzum sözlüktür.

• Abdüllatîf İbn-i Melek, Lügat-ı Ferişteoğlu. 795/1392 senesinde nazmedilmiştir.İlk Arapça-Türkçe manzum sözlüktür.

• Hüsâm b. Hasan el-Konevî, Tuhfe-i Hüsâmî. 802/1399 senesinde nazmedilmiştir. İlk Farsça-Türkçe manzum lügattir. 

• Bosnalı Ebu'l-Fadl Muhammed b. Ahmed er-Rûmî, Subha-i Sıbyân. Sıbyan mekteplerinde kullanılan 460 beyt civarında Türkçe-Arapça manzum sözlüktür. Mehmed Necîb, bu eseri Hediyetü’l-İhvân fî Şerhi Sübhati’s-Sıbyân adıyla şerh etmiştir. 1840-1903 seneleri arasında 6 kez basılmıştır [6].

• Mezidzâde Ayıntabî, Nazmü’l-Ferâid. 1697 senesinde kaleme alınmış 838 beyitten müteşekkil Arapça-Türkçe sözlük [7]. 

• İbrahim Şâhidî (v. 1550), Tuhfe-i Şâhidî. 921/1514 senesinde kaleme alınmış olup Türkçe-Farsça manzum sözlüktür [8].

• Sünbülzâde Vehbî (v. 1809), Tuhfe-i Vehbî. 882 beyit olan eser, Türkçe-Farsça sözlüktür. İlk baskısı 1798 senesinde yapılmıştır [9]. 

• Yusuf Hâlis (1220-1300/1805-1882), Miftâh-ı Lisân. 1266/1850 senesinde neşredilmiş ilk ve tek manzum Fransızca-Türkçe sözlüktür. 495 beyitte yaklaşık 2500 kelime nazmedilmiştir [10]. 

• Ahmed-i Hânî (v.1119/1707), Nûbahârâ Bıçûkân. Arapça-Kürtçe manzum bir sözlük olup 1094/1683 senesinde kaleme alınmıştır [56].

• Aynî (v. 1837), Nazmü'l-Cevahir. Türkçe, Arapça, Farsça manzum bir sözlüktür.

• Sünbülzâde Vehbî (v. 1809), Nuhbe. Arapça, Türkçe manzum sözlüktür. Medrese öğrencileri tarafından el kitabı olarak kullanılan eserin defalarca baskısı yapılmıştır.

Mantık

• İbni  Sinâ, Urcûze fi'l-mantık.

• Abdurrahman el-Ahderi, es-Süllemü’l-Münevrak. 1533 senesinde yazılmıştır. Türkçeye tercüme edilmiştir [44].

• El-Kâşî, el-Ebyâtü’l-Beyyineh.

• Mîr Giyâseddîn Mansûr b. Mîr Sadreddîn Muhammed eş-Şîrâzî (v. 949/1542), Manzûme fî Beyân-i Eşkâli'l-Mantık.

• Şemsüddin Muhammed Muzaffer el-Halhalî (v. 570/1344), Kaside fi'l-Mantık [11].

• Hasan Fehmi Efendi (v. 1298/1881), Azîziyye ve Şerh-i Yûsufiyye.  Müellif Osmanlı Devletinin yüz onuncu şeyhülislamıdır.

Akaid

• Sirâcuddîn Alî Uşî (v.1179-80), Bed'ül-emâlî. el-Emâlî yahut Kasîde yekulu'l-abd diye de meşhur olan el-Kasîde el-lâmîye fî't-tevhîd, Mâturidî akâid ve kelamına ilişkin manzûm eserdir [12].

• Tokatlı İshak bin Hasan, Nazmu’l-Le’âlî. 1098/1687 senesinde Sivas’ta tamamlanmıştır. 327 beyitten müteşekkildir [13].
• Mehmed İlmî Efendi (v. 1045/1635), Manzum Akaid. Kütüphanelerde çok sayıda nüshası mevcuttur.

• Ahmed-i Hânî (v.1119/1707), Akîdayâ İmân. 80 beyitten müteşekkil, Eşarî mezhebine göre yazılmış Kürtçe manzum akaiddir [56].

• Hızır Bey (v. 863/1458), Kasîde-i Nûniye. İstanbul'un ilk kadısıdır. Eser, 105 beyit olarak yazılmış Arapça kasîdedir. Üzerine çok sayıda şerh yazılmıştır [57]. 

• Molla Halil Si'ridî (v. 1259/1843), Nehcü'l-Enam fi'l-akâid. Kürtçedir.

Fıkıh

• İbnü’l-Hâim (v. 815), el-Kifâye fî el-ferâiz. Ferâiz hesabı hakkında 1096 beyitlik bir manzumedir [14]. 

• Devletoğlu Yusuf (v. 906/1501), Vikâye Tercümesi. Hanefi mezhebinde mutûn-ı mutebere-i erbaa’dan (Kenzü’d-Dekâik, el-Muhtar, el-Vikayetü’r-Rivâye, Mecma’ül-Bahreyn) biri olan Tâcüşşerîa’nın (v. 673/1274) Vikâye kitabının Türkçe manzum tercümesidir. 6960 beyitten müteşekkildir [15]. 

• Reyyî, Kitâb-ı  Rûşenî. Secâvendî’nin Ferâizü’s-Sirâciyye adlı eseri esas alan feraiz ilmiyle alakalı Türkçe manzum bir eserdir [16]. 

• Yahyâ b. Ebû Bekr el-Amîrî el-Harazî (816-893/1413-1488), Manzûme fî Mesâ'ili'l-Ferâ'iz.

• İbn Âbidîn (v. 1836),  El-Ukûdü Resmi’l-Müftî. 1827 senesinde yazılan bu eserde, iftâ makamı, iftâ makamının fonksiyonu ve müftünün yorum alanının sınırlarını belirleyen kurallar özetlenmiştir. Eser müellif tarafından şerhedilmiştir [17].

• Necmeddin Ebu Hıfs Ömer b. Muhammed en-Nesefi (v. 538/1143),  el-Manzume fi'l-Fıkh ve'l-Hilaf.

• Şemsi Paşa (v. 1580), Muhtasar Vikâye Tercümesi. Esas metnin yedi bölümü seçilip Türkçe’ye 450 beyit halinde tercüme edilmiştir [18]. 

• Ebû Bekir bin Ali el-Hâmilî, en-Nazmu'l-mensûr. Hanefi fıkıh kitaplarından Hidâye'nin metni olan Bidâyetü'l-mübtedî'nin nazmedilmiş halidir.

• Şemseddîn-i Sivâsî (v. 1006/1597), Menâsikü'l-Huccâc. Umdetü'l-Huccâc adıyla da bilinir. Hac görevini yerine getirmek isteyenlere haccın gereklerini anlatmaktaan 741 beyitten müteşekkil Türkçe mesnevidir [48].

• Âbidî, Ravzatü'l-İslam. 917/1511 senesinde neşredilmiş, Şir'atü'l-İslam'dan [52] tercüme edilerek hazırlanan Türkçe mesnevîdir [53]. 

• Abdulvahid ibn Âşir (v. 1040/1630), el-Mürşidü'l-Mu'în 'ala'd-Darûri min Ulûmi'd-Dîn fî mezhebi'l-Imam Mâlik. 317 beyitten müteşekkildir. Akaid (Eşari), fıkh (Maliki) ve tasavvuf hakkında malumat vermektedir. Üzerine bir çok şerh yazılmıştır. Fas'taki çocuklar halen bu manzumeyi ezberlemektedirler [54].

• Ebu Bekr Muhammed b. Muhammed b. Âsım el-Endülüsî, Tühfetü'l-Hükkâmi fî Nüketi'l-Ukûdi ve'l-Ahkâm. 835/1431 senesinde Gırnata'da tamamlanmıştır. Malikî kadıları için yazılmıştır. Üzerine şerhler yazılmıştır [55].

• İbn Âbidîn (v. 1836), Nazmü'l-Kenz. Nesefi'nin Kenz kitabının manzum halidir. Yaklaşık sekiz yüz beyitten müteşekkildir. Ancak tamamlanmamıştır.

• Zahirüddîn Muhammed Bâbür Şah (v. 1530), Mübeyyen der fıkh. Hanefî fıkhıyla alakalı bir mesnevîdir.

• Bahtî, Manzum Vasiyetnâme. Birgivî'nin (v. 981/1573) halk arasında Vasıyetnâme adıyla meşhur olan ilmihali, 1052/1642 senesinde talebesi Bahtî tarafından nazmedilmiştir. 1357 beyitten müteşekkildir [64].

• Manastırlı Mehmed Rıfat (v. 1907), Manzum İlmihal. 247 beyitten müteşekkil Türkçe manzum ilmihaldir [65]. 

• Seriyyüddîn ibnü'ş-Şıhne (v. 921/1515), Nazmü'l-Mesâili'lleti's-Sükût fîhâ Rızâ.  Müellif hanefî fakihidir. Eserde, sükûtun rızaya delalet edeceği otuz mesele ele alınmıştır [67].

• Mahmud Hamza Efendi (v. 1305/1887), Nazmü'l-Camii's-sağir. Şam müftülüğü yapmış olan müellif, bu eserinde İmam Muhammed'in el-Camiu's-sağir kitabını 3000 beyit olarak nazm etmiştir. Bu eserden dolayı kendisine nişan verilmiştir [68].

• Mahmud Hamza Efendi (v. 1305/1887), Nazmu Mirkatü'l-vusûl. Molla Hüsrev'in fıkıh usulu alanındaki Mirkâtü'l-vusûl adlı eserinin manzum halidir [68]. 

Hadis

• Irâkî (v. 1423), Elfiyye. Irâkî bu eserinde, İbnu’s-Salah’ın Ulûmu’l-hadis’inin kolayca ezberlenmesi amacıyla 1002 beyitte özetlemiş ve bu mazum eserine Tebsiratü’l-mübtedî ve tezkiratü’l-müntehî adını vermiştir [19].

• Hazînî, Şerh-i Hadîs-i Erbaîn Tercümesi. Muhammed bin. Ebî Bekr el-Usfûrî’nin Arapça eserinin Türkçe manzum tercümesidir. 3800 beyitten müteşekkildir [20].

• Abdülkerîm b. Ahmed b. Muhammed et-Tarâbulûsî (1206/1791'de sağ), Manzûme fî Mustalahi'l-Hadîs.

• Şihâbüddîn Ahmed b. Ferah el-İşbîlî (v. 699/1300), Manzûme fî Usûli'l-Hadîs.

• Celâlüddin Abdurrahman b. Ebî Bekr es-Suyûtî (v. 911/1505), Nazmü'd-Düreri fî İlmi'l-Eser [51]. 

• Ömer bin Muhammed bin Fettûh el-Beykûnî ed-Dımaşkî (v. 1080/1669), Manzûmetü'l-Beykûniyye. Hadis usulu konusuda yazılmıştır. 34 beyitten müteşekkildir. Eser üzerine bir çok şerhler yapılmıştır [66]. 

• İsmail bin Muhammed bin Berdis (v. 786), Nazmu Tezkireti'l-Huffâz el-İ'lâm fî-Vefeyâti'l-A'lâm. Zehebî'nin Tezkiretü'l-Huffâz adlı eserinin nazm edilmiş halidir. Bu eser, İstanbul'da elyazması olarak mevcuttur [69].

Ahlak

• Abdullah Fethullah b. Mahmûd b. Ahmed b. Şa'bân el-Mavsilî (1159/1746'da sağ), Urcûze fî'l-Adâb

• Ebu’l-‘Atâhiyye (v. 211/826), Zâtu’l-Emsâl. Abbâsi dönemi şairlerindendir. 320 beyitten oluşan urcûzesinde, dört bin kadar zühd ve ahlak içerikli atasözü derlemiştir.

• Şemseddîn-i Sivâsî (v. 1006/1597), Mir'âtü'l-Ahlâk. 4520 beyitten müteşekkil Türkçe mesnevidir [46].

• Şemseddîn-i Sivâsî, İbret-Nümâ. Ferîdüddîn-i Attâr’ın İlâhî-nâme adlı eserinden seçilen 101 hikâyenin Türkçeye tercüme edilip sonlarına ibret başlığı altında nasihatlerin eklenmesiyle oluşturulmuş, 4890 beyitten müteşekkil ahlakî bir mesnevidir [47].

Tasavvuf

• Ferîdüddin-i Attâr (v. 627/1229), Mantık-üt-Tayr ve Makâmât-ı Tuyûr. Tasavvufun kuşların ağzıyla anlatıldığı ve konuların küçük hikâyelerle süslendiği bir eserdir.

• Vefâ Konevî (v. 896/1490), Makam-ı Sülûk. Tasavvufla ilgili olup, Türkçe ve 396 beytten meydana gelen manzum bir eserdir.

• Mustafa Fevzi bin Numan (v. 1343/1924), Hilye-i Sâdât. Bu eser, müellifin bağlı olduğu Nakşiliğin Halidiyye kolundan gelen meşâyihin hilye ve şemailini anlatmaktadır. Eser basılmamıştır. Hilye-i Sâdât müellifin üç cilt olarak tasarladığı Kitab-ı Ziyâiyye eserinin üçüncü cildini teşkil etmektedir [63].

Tıp

• İbn Sînâ (v. 427/1035), Urcûzetün fî’t-Tıbb [21]. 

• Lisânüddin ibn Hatîb (v. 776/1374), el-Manzumetün fi’t-tıbb. Granada veziri olan İbn Hatîb, meşhur Granada tarihi yanında birçok tıb ile alakalı risaleler yazmıştır [22]. 

• Ebû Bekr Muhammed ibn Zekerîyâ’ er-Râzî (v. 312/925),  Bur’ el-sâ‘ah manzûm. Çok hızlı tedavi etme yöntemlerinden bahsetmektedir. Baş ağrısı ile başlamaktadır [23].

• Şeyhî (Hakîm Sinan), Nazmü’t-tabayı. XV. asır şair ve tabiblerindendir [24].

• Şemseddin Muhammed ibn Mekkî, Urcûze vecîze fî ‘adedi'l-‘urûki'l-mefsûde. Kan aldırma için damar sayıları hakkında veciz bir urcuzedir.

• İbn er-Refîka (v. 635/1237), Urcûzetün fi’l-fasd. Kan aldırma hakkında recez vezninde şiirdir [25]. 

• Şemseddin Muhammed ibn Mekkî, Urcûze fî’l-hitân. Otuz satırdır [26].  

• Ankaralı Nidâî, Dürr-i Manzum. Şairliği ve hekimliği ile maruf Nidâî, devrinin hekimbaşılarından Kaysûnîzâde'nin Arapça olarak yazılmış bir tın eserini Menâfiü'n-Nâ adıyla manzum-mensur olarak Türkçeye tercüme etmiştir. Daha sonra bu tercüme eseri ihtisar eserek Dürr-i Manzûm adını vermiştir [27].

• Muhyiddin Mehî, Müfîd (Nazmü’t-Teshîl). XV. asır hekimlerinden Hacı Paşa adıyla maruf Celalüddin Hızır bin Hâce Ali (1335-1417), daha önce yazdığı Müntahab-ı Şifâ adlı eserini 1408 senesinde ihtisar ederek Teshîlü’ş-Şifâ adını vermiştir. Muhyiddin Mehî de bu ihtisarı 1467 senesinde Müfid adıyla nazm halinde yazmıştır [28]. 

• Şihabüddin ibn Abdülkerîm Kivâm Nâgavrî (v. 790/1388), Şifâu’l-marad / Tıbb-i Şihâbi. Farsça kaleme alınan eser 164 babta tedavi yöntemlerini anlatmaktadır [29].

• Alî ibn şeyh Muhammed ibn Abdurrahman (v. 17. asır), Cevâhirü'l-makâl. Farsça olan bu eser dört makaleden oluşmaktadır. İlki hastalıklar hakkında, ikincisi yemek ve içecekler hakkında, üçüncüsü basit ilaçlar hakkında, sonuncusu ise ileri tedaviler hakkındadır [30].

• Tacüddin İbrahim b. Hızır (v. 1413), Tervihü'l-Ervah. Şiirlerinde Ahmedî mahlası kullanmıştır. 10100 beyitten müteşekkil bir mesnevidir. İki cilttir. Eserde anatomi, hastalıklar ve teşhis ve tedavileri, halk sıhhati hakkkında malumat bulunmaktadır [59].

• Halimî, Manzum Tıb Kitabı. 863/1458 senesinde Farsça olarak kaleme alınmıştır. Osman Şevki Osmanlı Tababeti Tarihi adlı kitabının 53. sahifesinde Halimî adlı bir tabibten bahseder: "Keza ulema-i şeriattandır, Kasımıye namımda bir telif-i tıbbîsi vardır" der [60].

• Tabiatnâme. Aydınoğulları zamanında yazılmış manzum bir tıp kitabıdır.  Tıpkıbasımı 1960 senesinde İsmail Hikmet Ertaylan tarafından yapılmıştır. 

Hendese [Geometri] / Riyaziyye [Matematik]

• İbn el-Yâsemîn Ebû Muhammed Abdullâh b. Haccâc (öl. 600/1204), Urcûzetün fî'l-Cebri ve'l-Mukâbele. Cebir ve denklem hakkında recez vezninde şiirdir [31]. 

• Ebu Abdullah Şemsuddin Muhammed bin Ahmed el-Mevsilî (v. 656/1258), Manzume fî Hisabi’l-Yed  [32].

• İbn Ğazi el-Miknâsî (v. 919/1513), Münyetü'l-Hisab.  Hisabu'l-hindi sahasında manzum olarak 333 beyitten müteşekkildir.

• İbrahim ibn Ömer eş-Şâfii, İbâhatü’l-bâhati min ilmi’l-hisabi ve’l-mesâhati. Aritmetik ve düzlem geometrisindeki zorlukları kolaylaştırmayı konu edinmektedir. 15. asırda yazılmıştır [33]. 

• Abdurrahman ibni Ahmed ibni Ali el-Hamîdî, Davü el-lem’a fî’l-hisâbi. 1589 senesinde Mısır’da yazılmıştır [34].

• İbnü’l-Hâim el-Fardî, Mukne’u fî ilmi’l-cebri ve’l-mukâbeleti. 1402 senesinde yazılmıştır. Cebir ve denklemler konusunda kapsamlı malumat vermektedir [35].

• İbn el-Harb, Urcûzetün fî hisâbi’l-ukûd. Onluk sayıların hesabı hakkında recez vezninde yazılmıştır. Müellifi nahivci Muhammed bin Harb el-Hâlebî’dir (v. 581/1185) [36].

• Arıcızâde Ali Ferdi b. Mustafa el-Kayserî, Şerhu'l-urcûze fi'l-adâd bi'l-ukûd (Esad Efendi, nr. 3748,148 yaprak, İst. 1182)

• İsa b. Ali b. Ahmed b. Hasan el-Hanefi, el-Urcuze fi'l-Adad bi'l-Akd (Esad Efendi, nr. 3748/18)

• Salih b. Mehmed (1207/1793’de sağ), Kitâb-ı Verdiyye Tercüme-i Cebr ve Muḳâbele-i Bahâiyye. Bahâuddîn Âmilî’nin Hulâsatü'l-Hisâb’ının cebir kısmının Türkçe'ye tercümesi [70].

Heyet

• Ebû Ali b. Ebi'l-Hasan el-Sûfî, Urcûze fî suver-kevâkibi'l-sâbite.

• Abdülvâcid Kütahî (v. 838/1435), Manzûme fi marifeti'l-usturlâb. Müellif ütahya Vâcidiye Medresesi müderrisidir. Usturlâb ve kullanımı konusunda olan eser 552 beyitten müteşekkildir [37].

• Cemaleddin Mardinî (v. 809/1406), Risale fi'l-amel bi-rubi'd-daire el-mevdu fihi'l-cuyub. Bu eserde, Ali b. Muhammed el-Heysemi'nin Rahatu'l-kulub adlı sinüs quandratıyla ilgili olan eseri, yirmi babta manzum hale getirilmiştir [38].

• Kasım b. Muhammed b. Hüseyin el-Hindi, Kaside fi'n-nücum.

• Abdurrahman b. Ebî Gâlib el-Câdirî (v. 839/1435), Ravdatü'l-ezhâr fî ilmi'l-leyl ve'n-nehâr. 1391 senesinde kaleme alınmıştır [45]. 

• Yazıcı Sâlih, Şemsiyye. 811/1408 senesinde yazılmıştır. Astronomi ve meteoroloji hakkında malumat vermektedir. Türkçedir. Yazıcı Sâlih, Muhammediye müellifi Yazıcızade Mehmed ile Dürr-i Meknûn ve Envarü'l-âşıkîn müellifi Ahmed Bîcan'ın babasıdır [62].

Kimya

• Kasîde-i Havliye. Farsça olan bu eser yüz elli iki beyittir. Daha sonra kalın bir cilt içinde şerhedilmiştir .

• Aşık Paşa, Risâle-i kimyâ.  Türkçe manzum bir eserdir.

• Ebu Abdullah Muhammed b. Umeyl et-Temimi (v. 170/786), Kaside fi'l-kimya.

Tarih

• Muhammed ibn Yahyâ b. Alî eş-Şakrâtîsî (v. 466/1073), el-Kasîdetü’ş-Şakrâtîsiyye. Siyer hakkındadır. Lam kafiyeli bir kasidedir [39].

• Münîrî (v. 1521), Manzum Siyer-i Nebî. Takriben 33000 beyitten müteşekkildir [40]. 

• Müminzade Ahmed Hasib el-Üsküdarî (v. 1166/1752), Silku'l-Leâl. Manzum Türkçe tarihtir.

• İbrahim b. Mustafa el-Halebi, Manzume fi's-Siyer.

• Lisânüddin ibn Hatîb (v. 776/1374), Rakmü'l-hulal fî nazmil-düvel. Batı İslam ülkelerindeki özellikle İspanya’daki hanedanlar hakkında bilgi vermektedir.

• Abdurrahman b. Muhammed el-Bistâmî el-Hanefî (v. 843/1439), Nazmü'l-Sülûki fî Tevârîhi'l-Hulefâi ve'l-Mülûk. Hicretten 806/1403 senesinde kadar olan halifelerin ve meliklerin tarihini kapsamaktadır  [50]. 

• Yazıcızâde Mehmed Efendi (v. 855/1451), Muhammediye. 853/1449 senesinde tamamlanmıştır. Eser, müellifin Megâribü'z-Zaman adlı Arapça mensur eserinin yine kendi tarafından manzum olarak tercümesidir. 9008 beyitten müteşekkildir. Dinî ve tasavvufî konuları da içeren eser, Siyer-i Nebî üzerinedir.

Muhtelif

• Mehmed Fenarî (v. 834/1431), Manzûme fi'l-ulûm. Fenârî, yirmi ilim dalına ait yirmi sorunu yirmi kıta halinde içeren bir manzûme kaleme alır ve her bir ilim dalına da kendi icat ettiği bir ad verir [37].

• İbn Ebî Hamîdeh, Tedbîrü’l-sefîr fî sinâ’ati’l-tasfîr. Ciltçilik hakkındadır.

• Şeyh Muhammed el-Ömerî eş-Şâfii, Kavâidü’l-hisâbiyyeti fî tehvîlâti’l-ekyasi’l-rumiyyeti ilâ’l-ekyâsi’l-mısriyyeti. Mısır’da yazılmıştır. Osmanlı ve Mısır ölçü birimleri arasındaki dönüşümü anlatmaktadır.

• Tokatlı İshak bin Hasan, Nazmu’l-Ulûm. Eser 1099/1687 senesinde yazılmıştır. 422 beyitten oluşmaktadır  [13]. 

• Ali bin Abdullah el-Uşşâkî (v. 1200/1785), Kaside fî’l-kütübi’l-meşhûre fî’l-ulûm.

• Erzurumlu İbrahim Hakkı (v. 1194/1780), Tertibu’l-Ulûm. 1751 senesinde yazılmıştır. 125 beyittir [49]. 

• İbnü’l-Hebbâriyye (v. 1115),  Urcûze fi’ş-şatranc.

• Ebü’r-Recâ Muhammed b. Ahmed el-Esvânî (v. 335/946), Kasîdetün fi’l-fünûn. Bu eser, dünyanın  olaylarından, peygamberlerin hikayelerinden, tıp, hikmet, hadis kitaplarından ve diğerlerinden bahsetmektedir. 

• Yemlihazâde Mustafa Kâmil (v. 1294/1877), Nazmü’l-Fünûn. Sırayla mantık, vaz’, edeb, aruz, meâni, beyan ve bedi’den bahseden Arapça manzum bir eserdir [43].

• Ali b. Abdullah el-Uşşâkî (v. 1200/1785), Kasîde fi'l-Kütübi'l-Meşhûre fi'l-Ulûm. Müellif Nebi Efendizâde diye tanınır. Bu eserde, bir insanın kemâl sahibi olabilmesi için okuması gereken 29 ilimden bahsedilmektedir. Kaside Türkçe'dir [58]. 

• İbrahim ibn-i Bâlî, Hikmet-nâme. Müellif, Antep'te yetişmiş ve sonra Memlük sultanı Kayıtbay'a intisap etmiştir. 893/1488 senesinde Kayıtbay'a ithafen bu Türkçe manzum mesneviyi kaleme almıştır. 13000 beyitten müteşekkil ansiklopedik bir eserdir [61].

• Yûsuf Has Hâcib (v. 1077?), Kutadgu Bilig. Karahanlılar devri manzum ve Türkçe bir eserdir. Türk devlet düşüncesi, kânun anlayışı, hâkimiyet telakkisi ve siyâsî görüşlerine dair malumat vermektedir. 1060 senesinde Kaşgar’da yazılan eser Buğra Hana sunulmuştur.

Referanslar

[1] Kemal Tuzcu, “Klasik Arap Şiirinde Didaktik Şiirler”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, sayı 47, no 2 ,2007, s. 47-171.

[2] Rosanna Gorini, “Medical Poetry in the Arabic Tradition: A Glimpse”, Journal of the International Society for The History of Islamic Medicine, vol. 4, no. 8, 2005.

[3] Audrey C. Rule, Luke A. Carnicelli, Sharon S. Kane, “Using Poetry to Teach about Minerals in Earth Science Class”, Journal of Geoscience Education, v. 52, n. 1, January, 2004, p. 10-14.

[4] Mike Watts, “Science and poetry: passion v. prescription in school science?”, International Journal of Science Education, v. 23, n. 2, 2001, p. 197- 208.

[5] Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, Trc. Rüştü Balcı, İstanbul, 2008, Cild IV, s. 1451.

[6] Atabey Kılıç, “Manzum sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân şerhi "Hediyyetü’l-İhvân"”, International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, v. 1, n. 1, 2006.

[7] Erol Çelik, Mezîd-zâde Ayıntabî Nazmü’l-Ferâid metin sözlük indeks tıpkıbasım, Y. Lisans Tezi, Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın, 2008.

[8] Atabey Kılıç, “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Şâhidî (Metin)”, Türkoloji Araştırmaları, cild 2, no 4, s. 516-548,  2007.

[9] Atabey Kılıç, “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Vehbi (Metin)”, Türkoloji Araştırmaları, cild 2, no 2, s. 410-475,  2007.

[10] Mehmet Kırbıyık, “Miftâh-ı Lisân Adlı Manzum Frnsızca-Türkçe Sözlük Üzerine”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 12, s. 181-200, 2002.

[11] Kâtip Çelebi, ag.e, Cild III, s. 1078.

[12] Kâtip Çelebi, ag.e, Cild III, s. 1082.

[13] Bayram Özfırat, Tokatlı İshâk Efendi’nin Nazmu’l-ulûm, Nazmu’l-le’âlî ve Manzûme-i Keydânî adlı mesnevileri (İnceleme-Metin), Y. Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya, 2006.

[14] “İbnü’l-Hâim”, T.C. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. XXI, İstanbul 2000, s. 62-65.

[15] Bilal Aktan, Devletoğlu Yûsuf’un Vikâye Tercümesi (İnceleme-Metin-Dizin), Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2002.

[16] Süleyman Mecek, Reyyî’nin “Kitâb-ı Rûşenî” İsimli Manzum Ferâizi (İnceleme-Metin), Y. Lisanss Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir, 2010.

[17] Norman Calder, “The 'Uqûd rasm al-muftî of Ibn 'Âbidîn”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, vol. 63, no. 2., 2000, pp. 215-228. Makalenin Türkçe tercümesine buradan ulaşılabilir. Eserin şerhinin Türkçe tercümesi için bkz: Yusuf Eşit, İbn Âbidîn'in "Şerhu ukûdi resmi'l-müftî" Adlı Eseri ve Bu Eser Işığında Müftünün Mezhep İçi Farklı Görüşler Karşısındaki Durumu, Y. Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri, 2009. 

[18] Muhittin Eliaçık, “Şemsi Paşa’nın Manzum ve Muhtasar Vikâyetü’r-Rivâye Tercümesi”, Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, sayı 2, s. 16-49, 2009.

[19] Yusuf Teker, Hadis Usûlü Edebiyatında Elfiyye'ler, Irâkî ve Elfiyye'si, Y. Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2006.

[20] İsmail Avcı, Hazînî'nin Manzum Şerh-i hadîs-i Erbaîn Tercümesi, Y. Lisans Tezi, Balıkesir Üniversitesi,  Balıkesir, 2007.

[21] Kâtip Çelebi, a.g.e, Cild I, s. 99.

[22] http://www.nlm.nih.gov/hmd/arabic/poetry_7.html

[23] http://www.nlm.nih.gov/hmd/arabic/poetry_11.html

[24] Şeyhî, Bir Türk hekimi ve tıbba dair manzum bir eseri, Haz. Hasan-Âli Yücel, İstanbul, 1937.

[25] Kâtip Çelebi, a.g.e, Cild I, s. 100.

[26] http://www.nlm.nih.gov/hmd/arabic/poetry_9.html

[27] Ümran Ay, Nidâî Dürr-i Manzûm (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin), Y. Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2000.

[28] Emel Kaya, Muyîddin Mehî’nin Müfîd (Nazmü’t-Teshîl) Adlı Eseri (İnceleme-Metin- Dizin) ve Bu Eserin XV. Yüzyıl Türk Tıp Dilinin Oluşmasındaki Yeri, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya, 2008. Emel Kaya Gözlü,“ Muhyiddin Mehî’nin Müfîd (Nazmü’t-Teshil) Adlı Eserinin Türk Dili ve Tıp Tarihindeki Yeri ve Önemi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı  25, s. 119-136, 2009. Makaleye buradan ulaşılabilir.

[29] http://www.nlm.nih.gov/hmd/arabic/poetry_8.html

[30] http://www.nlm.nih.gov/hmd/arabic/poetry_10.html

[31] Kâtip Çelebi, a.g.e, Cild I, s. 99.

[32] İhsan Fazlıoğlu, Osmanlılarda Hisabu’l-hevaî

[33] http://www.wdl.org/en/item/2850

[34] http://www.wdl.org/en/item/3124

[35] http://www.wdl.org/en/item/2844

[36] Kâtip Çelebi, a.g.e, Cild III, s. 1071.

[37] İhsan Fazlıoğlu, İthâf'tan Enmûzec'e Fetih'ten Önce Osmanlı Ülkesi'nde Matematik Bilimler

[38] “Mardinî, Cemaleddin”, T.C. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. XXVIII, Ankara 2003, s. 52.

[39] Kâtip Çelebi, a.g.e, Cild III, s. 1074.

[40] Ümran Ay, Münîrî (öl. 1521?)’nin Manzum Siyer-i Nebî’si Cilt 1 (İnceleme-Metin), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2007.

[41] Kâtip Çelebi, a.ge., Cild I, s. 99.

[42] Kâtip Çelebi, a.ge., Cild III, s. 1076.

[43] Yemlihazâde Mustafa Kâmil, Nazmü’l-Fünûn, Trc. M. Akif Özdoğan, Ahmet Temizkan, Abdullah Dinç, Kahramanmaraş, 2011.

[44] Türkçe tercümeye buradan ulaşılabilir.

[45] Emilia Calvo, “Two Tretises on Mîqât from the Maghrib (14th and 15th Centuries A.D.)”, Journal for the History of the Exact and Natural Sciences in Islamic Civilisation - Suheyl, v. 4, pp. 159-206, 2004. Makaleye buradan erişilebilir. Julio Samsó, “Astronomical Observations in the Maghrib in the Fourteenth and Fifteenth Centuries”, Science in Context, 14, pp. 165-178, 2001.

[46] Birgül Toker, Şemseddin-i Sivasî’nin Mir’âtü’l-Ahlâk Adlı Mesnevîsinin Tenkidli Metni ve İncelenmesi, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2003. Birgül Toker, “Şemseddin-i Sivasî ve Mir'âtü'l-Ahlâk Adlı Mesnevîsi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı  15, s. 433-456, 2004. Makaleye buradan ulaşılabilir.

[47] Erol Çöm, 16. Yüzyıl Ahlâkî Mesnevîleri ve Şemseddîn-i Sivâsî’nin İbret-nümâ Adlı Mesnevîsi (İnceleme-Metin), Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2007. Erol Çöm, “Şemseddîn-i Sivâsî’nin İbret-Nümâ Adlı Mesnevisi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı  24, s. 127-163, 2008. Makaleye buradan ulaşılabilir.

[48] Mustafa Toker, “Şemseddîn-i Sivâsî'nin Menâsikü'l-Huccâc veya Umdetü'l-Huccâc Adlı Eseri”, International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, v. 4, n. 2, 2009. Makaleye buradan ulaşılabilir.

[49] Şükran Fazlıoğlu, “Ta'lîm ile İrşâd Arasında: Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın Medrese Ders Müfredat”, Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, sayı 18, 2005. Buradan ulaşılabilir.

[50] Kâtip Çelebi, a.ge., Cild IV, s. 1573.

[51] Kâtip Çelebi, a.ge., Cild IV, s. 1573.

[52] Şiratü'l-İslam, Hanefî mezhebi âlimlerinden Rüknü'l-İslam Muhammed bin EbuBekr'in (v. 573/1524) eseridir. Bu kitabı Mevlâ Yakub bin Seyyid Ali (v. 931/1524) Mefâtihu'l-cinân ve mesâbîhu'l-cenân adıyla şerh etmiştir. Şerh, 1978 senesinde Türkçe'ye tercüme edilmiştir.

[53] Hakan Dağ, Ravzatü'l-İslam (giriş-inceleme-metin-sözlük,tıpkıbasım), Y. Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, İsparta, 2002.

[54] Manzum esere buradan ulaşılabilir.

[55] Kâtip Çelebi, a.ge., Cild I, s. 330. Kitabın Tâvidî tarafından yapılan şerhine buradan ulaşılabilir.

[56] Turgut Karabey, “Ahmed-i Hânî (1651-1707) Hayâtı, Eserleri ve Mem O Zîn Mesnevisi”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 30, s. 57-64, 2006.

[57] Mustafa Sait Yazıcıoğlu, “Hızır Bey ve Kasîde-i Nûniye'si”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 26,  s. 549-588, 19??. Makalenin pdf haline buradan ulaşılabilir.

[58] Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul, 1997, cild 1, s. 68.

[59] Esin Kahya, A. Demirhan Erdemir, Bilimin Işığında Osmanlıdan Cumhuriyete Tıp ve Sağlık Kurumları, Ankara, 2000, s. 107-108. "Ahmedî", TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989, Cilt II, s. 166: Emir Süleyman adına 1403-1410 seneleri arasında kaleme alınmıştır. Daha sonra ilavelerle birlikte I. Mehmed'e takdim edilmiştir.

[60] Vecihe Kılıçoğlu, Cerrahiye-i İlhaniye, Ankara, 1956, s. 21,79.

[61] Mustafa Altun, İbrâhim İbn-i Bâlî'nin Hikmet-Nâme'si (1b-149a) İnceleme-Dizin, İstanbul, 2003. Eserin pdf haline buradan ulaşılabilir; Mustafa Altun, İbrâhim İbn-i Bâlî'nin Hikmet-Nâme'si (1b-149a) Metin, İstanbul, 2003. Eserin pdf haline buradan ulaşılabilir; Ali  Şeylan, İbrâhim İbn-i Bâlî'nin Hikmet-Nâme'si (149b-300a) İnceleme-Dizin, İstanbul, 2003. Eserin pdf haline buradan ulaşılabilir.

[62] Âmil Çelebioğlu, “Yazıcı Sâlih ve Şemsiyye'si”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 1, s. 171-218, 1975. Makaleye buradan ulaşılabilir.

[63] Mehmet Şahin, Mustafa Fevzi B. Numan’ın hayatı eserleri ve dinî edebiyatla ilgili şiirleri, Y. Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2006.

[64] Sezer Özyaşamış Sakar, Birgivî Muhammed Efendi'nin Manzum Vasiyet-nâmesi (Eleştili Metin-Dil İncelemesi-Sözlük), Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2005.

[65] Harun Kırkıl, “Türk Edebiyatında Manzum İlmihal ve Fıkıh Kitapları ile Son Devre Ait Manzum Bir İlmihal”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sayı 7, s. 433-476, 2006. Makaleye buradan ulaşılabilir.

[66] Ali Çelik, “Bazı Manzum Hadis Usulleri ve Manzûmetü’l-Beykûniyye”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 3, s. 237-247, 1996. Makaleye buradan ulaşılabilir.

[67] Saffet Köse, “Hanefî Fakîhi Seriyyüddîn İbnü’ş-Şıhne’nin (851-921/1448-1515) Nazmü’l-Mesâili’lleti’s-Sükût Fîhâ Rızâ Adlı Risalesinin Tahkîkli Neşri”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, sayı 3, s. 319-330, 2004. Makaleye buradan ulaşılabilir.

[68] Hüseyin Arı, Şam müftüsü Mahmud Hamza Efendi ve cezaların infazına ilişkin görüşleri, Y. Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2007.

[69] Recep Şentürk, Narrative Social Structure (Toplumsal Hafıza: Hadis Rivayet Ağı 610-1505), Trc. M. Fatih Serenli, İstanbul, 2004, s. 116.

[70] Sümeyye Eryılmaz, Osmanlılar'da XIV.-XVIII. asırlarda riyâzî ilimler sahasında telif edilen manzum eserler ve Salih b. Mehmed'in Kitâb-ı Verdiyye'sinin tenkitli neşir, inceleme ve matematiksel değerlendirmesi, Y. Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2021.