Alman fizikçi Wilhelm Conrad Röntgen (1845-1923) tarafında keşfedilen X ışınları, Medicine’s 10 Greatest Discoveries (Tıp’ın en büyük on keşfi) adlı eserde tıp sahasındaki en önemli ilk on keşif arasında gösterilmektedir [1]. 28 Aralık 1895 senesinde Wüzburg Bilimler Akademisi’nde “Leber eine neue Art von Strahlen (Yeni bir ışın üzerine)” isimli makalesiyle, bu keşfi ilim camiasına duyurmuştur.
Keşfin açıklandığı sıralarda Berlin’de tahsil yapan Dr. Ziya Nuri Birgi (1872-1936), Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye’nin yayını olan Vekay-i Tıbbiye’ye gönderdiği “İcmal-i Tıbbi” (27 Kasım 1895) ve “Muallim Röntgen’in X Eşiası Hakkında Mütalaat” (27 Aralık 1895) başlıklı yazılarında bu keşiften bahsetmektedir. Bir süre sonra Prof. Dr. Goldsteine’ın X ışınları hakkındaki makalesini Türkçeye tercüme ederek meslektaşlarına gönderdi ve bu keşif vasıtasıyla iç organlarda ortaya çıkan değişimleri ve urların tesbit edilebileceği ümit edilmekteydi [2].
Ayrıca Servet-i Fünûn’da “Dersaadet’te Röntgen Usulüyle Fotoğraf Ahzı” (2 veya 3 Temmuz 1896) başlıklı yazıda, Mekteb-i Sultanî riyaziyat muallimlerinden Mösyö Leon Isoard bir cüzdan içerisindeki metal paraların ve 11 yaşındaki oğlunun elinin röntgen filmini elde etti [2].
Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne Hikmet-i Tabi’iyye (fizik bilgisi) Mu’allimi Mu’âvini ve Serîriyyât-ı Hâriciye Röntgen Şu’â’âtı Mütehassısı Tabîb Yüzbaşı Es’ad Feyzi
Esad Feyzi Bey (1874-1901 veya 1902) Tıbbiye İdadisi’nden itibaren fiziğe özel bir ilgisi vardı. Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane’deki fizik hocası Antranik Paşa, kimya hocaları Dr. Vasil Naum Paşa ve Dr. Ali Rıza Bey ve jeoloji hocası İbrahim Lütfü Bey’den çok istifade etmişti [3, s. iv]. Askeri Tıbbiye’de son sınıfta iken Semaine Médicale’de Prof. C.M. Garielin’in “Les Recherches du Prof. Roentgen et la photographie à travers les corps opaques” makalesini okumuştu. Okuduklarını pratiğe geçirmek için Askeri Tıbbiye Fizik Laboratuvarındaki Crookes tüpü, Ruhmkoff bobini ve kuvvetli bir batarya kullandı [3]. İlk denemede İstanbul Tıp Fakültesi profesörlerinden Akil Muhtar Özden de (1877-1949) bulunmaktadır. Özden ilk deneme hakkında şunları yazmaktadır: “Bir (fotoğraf camı) birkaç kat siyah kağıtla örtülü olarak masanın üstüne kondu. Tüp yerleştirildi. Camın üstüne de ben elimi koydum… Nihayet zaman kafi görüldü. Hemen koştuk, karanlık odaya tıkıldık. Resmi tab ettik. Türkiye’de X-ışını ile ilk radyografi yapılmıştı. Elimin kemikleri fark ediliyordu. Benim o anda uzun boylu, sevimli yüzlü, zeki gözlü Esad Feyzi için hissettiğim sevgi ve hayranlığı tasvir edemem. Sonra başka ellerin de resimleri alındı” [4, s. vi].
1897 senesinde patlak veren Osmanlı-Yunan savaşında, Teselya’dan İstanbul’a nakledilen ağır yaralılar geçici olarak Yıldızdaki Askeri Hastahaneye yatırılırlar. Son sınıf öğrencileri Esad Feyzi ve arkadaşı Rıfat Osman cerrah Cemil Paşa’ya bir dilekçe verirler. Dilekçede şunlar yazılıdır: “Yaralı Osmanlı Gazileri’nin yüce Yıldız Hastahanesi’nde tedavi altına alınacakları minnet ve şükranla okunduğundan Askeri Tıbbiye’nin fizik laboratuarında bulunan ve az noksanı olan, bilinmeyen şualar cihazının adı geçen yüce hastahaneye nakli ile, bedenin derinliklerinde yeri bilinmeyen mermi parçaları ile çeşitli durumlarda meydana gelen kemik kırıklarının mahiyetlerini tayin için adı geçen cihazın tarafımızdan kullanılmasına ve bu suretle X ışınları ameliyesi şerefinin medeniyet dünyasında Osmanlı Tıbbı’na verilmesine ve yaralıların uzun acılarından kurtarılmalarına lütfen zat-ı ali-i üstadenelerinin tavassut buyurmasını arz ve istirham ederiz. Esad Feyzi, Rıfat Osman”. Cemil Paşa talebi yerine getirir ve Yıldız Hastahanesi’nde ilk olarak sağ bilek kemiğine şarapnel saplanmış Boyabatlı er Mehmet Efendi’nin röntgeni çekilir. Cemil Paşa bu röntgene göre şarapneli çıkarmıştır. Bu röntgen filmi Cemil Paşa tarafından Sultan Abdülhamid Han’a takdim edilmiştir [4, s. vi].
Boyabatlı Er Mehmet Efendi röntgen çekilirken
1897 senesinde yüzbaşı rütbesiyle Tıbbiye’den mezun olan Esad Feyzi, burada ilm-i hikmet-i tabiye ve ilm’ül-arz ve ilm’ül-maadin derslerini vermeye başladı. Röntgen ışınlarını tanıtarak Tıbbiye’nin ders programına dahil olmasını sağladı. Ayrıca Baş Cerrah Cemil Topuzlu Paşa’ya ricada bulunarak cerrahi bölümünde “Röntgen Şu’a’atı il Muayene Şubesi” adında bir şubenin açılmasını sağlar [4, s. ix].
İlk eserini öğrencilik yıllarında hocasından aldığı dersin notlarından ve Fransızca kaynaklardan istifade ederek İlm-i Arz ve İlm-i Maadin adıyla 1895 senesinde neşretti. İkinci eseri röntgen üzerine elde ettiği bilgileri ilim camiasına kazandırmak için 1898 senesinde yazdığı Röntgen Şu’â’âtı ve Tatbikat-ı Tıbbiye ve Cerrahiyesi isimli el yazmasıdır. Bu eserinde elektrik, tüpler, X ışınları, röntgen çekimi, banyo tekniği, tıp ve cerrahi sahasında çeşitli uygulamalar hakkında bilgiler vermektedir [4, s. xi].
Levha-i Lemeân (Işıldama levhası) [4, s. 80]
Eserin son kısmında X ışınlarının muhtelif tatbikatı hakkında malumat vardır. Buradaki bilgilere göre X ışınları [4, s.155-169]:
- Kurşun ve top parçalarının bedendeki yerlerinin tayininde
- Özellikle çocuklarda rastlandığı üzere yemek borusuna kaçan yabancı cisimlerin yerlerinin tayininde
- Vücudun herhangi bir bölgesine batan ve kırılan iğne, tığ gibi cisimlerin yerlerinin tayininde
- Kırık, burkulma ve eklem çıkıkları tedavisinde
- Kemik hastalıklarının (kemik zarı iltihabı, kemik iltihabı, ilik iltihabı, kemik tüberkülozu, kas tüberkülozu, kemik sertleşmesi gibi) tanısında
- El ve ayak çarpıklıklarının incelenmesinde
- Böbrek ve mesane taşlarının teşhisinde
- Uterus'taki fetus'un doğum öncesi ya da doğum zamanındaki durumu ve pozisyonunun tesbiti
- Adli tıp sahasında
- Gerçek elmasın sahte elmastan tefrikinde
- Posta aracılığıyla gönderilenlerin incelenmesinde
kullanılabilir.
Marîzin Ta'yîn-i Vaz'iyeti (Hastanın duruşunun ayarlanması) [4, s. 110]
Bildiğim kadarıyla X ışınlarının tıp sahasında kullanımı ile alakalı ilk kitap William J. Morton tarafından 1896 senesinde neşredilmiştir [5, 6]. Esad Feyzi Bey, Röntgen'in keşfinden birkaç ay sonra uygulama yapması ve kısa bir süre sonra da Türkçe literatüre böyle bir eser kazandırması takdire şayandır.
Bu yazma eseri günümüz Türkçe’sine kazandıran Prof. Dr. Aytekin Besim ve eserin basılmasına sponsor olan Murat Balkan beylere teşekkürlerimi sunuyorum.
Referanslar
[1] Meyer Friedman ve Gerald W. Friedman, Medicine's 10 Greatest Discoveries, Yale University Press, 1998, s. 115.
[2] Nuran Yıldırım, “Röntgenin Keşfinden Sonra X Işınlarının İstanbul'a Yansıması ve İlk Uygulamalar”, Toplumsal Tarih, Mart 2008, s. 70-73.
[3] Yeşim Işıl Ulman, Gerry Livadas ve Nuran Yıldırım, “The pioneering steps of radiology in Turkey (1896–1923)”, European Journal of Radiology, No. 55, 2005, s. 306–310.
[4] Esad Feyzi, Röntgen Şu’â’âtı ve Tatbikat-ı Tıbbiye ve Cerrahiyesi, Ed. Aytekin Besim, Haz. Metin Ünsal ve Bekir Koç, Ankara, 2006.
[5] Charles E. S. Phillips, Bibliography of X-ray literature and research (1896-1897), London, 1897, s. 33
[6] William J. Morton, The X-Ray Or Photography of the Invisible And Its Value in Surgery, New York, 1896