Osmanlıca Matbu Fıkh ve Usûl-ı Fıkh Kitapları

Osmanlı'da hukuk çalışmalarına dair tafsilatlı bir bibliyografi neşrine ihtiyaç olduğu kanaatindeyim. Ahmet Mumcu'nun Türk Hukuk Bibliyografyası dikkate değer olmakla beraber, eksiklikleri var. Mesela Ebussuud Efendi'nin dua mecmuası, sadece ismine bakıldığından muhakeme usulune dair bir kitap olarak fişlenmiş. Ayrıca birçok fıkh kitabı derlemeye dahil edilmemiş; dahil edilen kitapların hususiyetlerine dair izah da verilmemiştir. Jale Baysal'ın Osmanlı Türklerinin Bastıkları Kitaplar 1729-1875 adlı kitabı da bir diğer dikkate değer kitaptır. Ancak hem kitap isimlerinde hem de tasnifinde hatalar mevcuttur.

Günümüzde meseleleri fıkh kitaplarına müracaat ederek halletme şuuru maalesef azaldı. Halbuki Kuran-ı Kerim, hadis-i şerifler ve icmaya binaen meseleleri sistematik olarak ele alan fıkh/usul-ı fıkh bir müslümanın hayatının pusulasıdır. Onsuz yolunu şaşırır. 

Burada sadece Osmanlıca matbu fıkh ile alakalı kitaplar, fıkh, usul-ı fıkh ve fıkh tarihi olmak üzere üç başlık altında toplanacaktır. Bu kitaplar, telif, terceme ve terceme-şerh mahiyetindedir. Osmanlıca'ya yapılan tercemelerin hususiyetlerinden biri de, metin sadece terceme edilmeyip şerhinin de yapılmasıdır.

Aşağıdaki liste bir başlangıçtır. Zamanla genişleyip, kitapların hususiyetlerine dair malumat da eklenecektir.

Fıkh

1. Kuduri Şerif Tercemesi (Aziziyye), Ebü'l-Hüseyin Ahmed b. Muhammed Emin el-Kudurî, mütercim Mehmed Emin Fehim Paşa (Kars Sancağı Mutasarrıfı), Dersaadet : Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye Matbaası, 21 Zilkade 1315, def’a-i rabia (4. tab), 339 sahife. 1320, def’a-i hamse (5. tab)
2. Şerhu'l-Mevkufâti, Mevkufâti Mehmed Efendi, 1302, 2 cild. cild1 ve cild2 {İbrahim Halebi'nin Mülteka'l-Ebhur kitabının Türkçeye terceme ve şerhidir}
3. Halebi Tercümesi Babadaği, İbrahim b.M.b.İbrahim el-Hanefi el-Halebi, mütercim İbrahim b. Abdillah el-Babadaği, Dersaadet : Matbaa-i Yusuf Ziya, 1341, 316 s. {İbrahim Halebi'nin namaza dair bahisleri ihtiva eden Halebi-i Sağir kitabının Türkçeye tercemesi}
4. Tercemetü't-Tahtavî, Alaeddin Muhammed b. Ali b. Muhammed ed-Dımaşkî el-Haskefî, mütercim Abdülhamid en-Nakşibendi el-Halidi el-Ayıntabî, 8 cild. {Tahtavî'nin Dürrü'l-Muhtar üzerine yazdığı kıymetli haşiyenin Türkçeye tercemesidir. Türkçedeki en hacimli fıkıh kitabıdır.} ekitap
5. Terceme-i Düreri'l-hükkâm fî Şerhi Gureri'l-ahkâm, Molla Hüsrev Mehmed b. Feramürz b. Ali, 2 cild, İstanbul : Tabhane-i Amire, 1258 (1. tab). İstanbul : Matbaa-i Âmire, 1292 (2. tab) ekitap
6. Terceme-i Şerhu'l-Siyeri'l-Kebir, İmam Muhammed Şeybanî, şârih Şemsüleimme Serahsi, mütercim Mehmed Münib el-Ayintabî, Kostantiniyye: Tabhane-i Mamure, 1241, 2 cild, 357+373 s.
7. Tercüme-i Siyerü'l-Halebî, İbrahim el-Halebî, mütercim Ahmed Asım, Kahire, 1832
8. Tesîsü'n-Nazar ve Ruhu'l-Fıkh, Debbusî, mütercim İbnü'l-Hazm Ferid, Mizanü'l-Hukuk Matbaası, 1328, 108 s. {Hanefi fakihi Debbusî'nin (v. 430/1039) hilaf ilmine dair Tesîsü’n-Nazar fi İhtilâfi’l-Eimme kitabının tercemesidir.}
9. Mecelle şerhleri
• Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm, Ali Haydar (Küçük Haydar) Efendi, İstanbul, 1330, 4 cild. {Mecelle'nin tam ve en meşhur şerhidir.} ekitap
• Mirkatü'l-Mecelle, Ali Haydar Efendi. {Mecelle'nin 11. Kitabından sonuna kadar.}
• Ruhü'l-Mecelle, Hacı Reşîd Paşa (Musul vâlisi), 1326-1328, 8 cild.  cild 1-4 ve cild 5-8
• Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye Şerhi, Türkzâde Ziyaeddîn Efendi, 1312. 
• Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye Şerhi, Kuyucaklızade Mehmed Atıf Bey (Evkâf-ı Hümâyûn İdare Meclisi reisi). {Mecelle'nin ilk dokuz kitabının şerhidir. Müellefin vefatı üzerine tamamlanamamıştır.}
• Eserü's-Said fi Asrı'l-Hamid. {Mecelle'nin ilk kitabının, yani Kitâbül-Büyu'nun şerhidir.}
10. Fetâvâ
• Behcetü’l-Fetâvâ ma'an-Nükûl, Ebü’l-Fadl Abdullah b. M. el-Hanefi el-Yenişehri, Abdullah Efendi, Derleyen: M.Fıkhi el-Ayni. İstanbul: Muhammed Recai, 1266, 5+643 s. ekitap
• Fetâvâ-ı Ali Efendi ma'an-Nükûl, Şeyhülislâm Çatalcalı Ali, Toplayan ve Düzenleyen: Salih b. Ahmed el-Kefevî, İstanbul, 1856. ekitap
• Neticetü'l-Fetâvâ ma'an-Nükûl, Dürrizâde Mehmed Arif, Nükulleri İlave Eden: Mehmed Hafız
• Fetâvâ-ı Feyziyye ma'an-Nükûl, Şeyhülislam Feyzullah  Efendi, İstanbul: Darü't-Tıbaatü'l-Amire, 1266. 572 s. ekitap
• Fetâvâ-ı Abdürrahim, Menteşizâde Abdurrahim, Tashih: İbrahim Saib, Beldetü't-Tayyibeti'l-Kostantiniyye: Darü't-Tıbaati'l-Mamureti's-Sultaniye, 1243, 2 cild, 578+584 s.
• Fetâvâ-ı Ankaravî, Mehmed Emin el-Ankaravî, Tashih: Muhammed es-Sabbağ, Bulak:Dârü't-Tıbaati'l-Mısriyye, 1281, 2 cild, 443+435 s.
• Fetâvâ-ı İbn Nüceym ve Tercümesi, İbn-i Nüceym Zeynel Âbidin b. İbrahim, Terceme: es-Seyyid Hasan Refet, İstanbul: Şeyh Yahya Efendi Matbaası, 1289, 2+363 s. ekitap
• Fetâvâ-ı Camiü'l-İcareteyn, Meşrebzâde Mehmed Ârif, İstanbul: Darüttıbaatü'l-Âmire, 1252, 427 s. ekitap
• Hülasatü'l-Ecvibe, Çeşmîzâde Mehmed Halis, İstanbul: Matbaa-ı el-Hac Muharrem Efendi, 1286, 264 s. {Netîcetü'l-Fetâvâ, Fetâvâ-ı Ali Efendi, Behcetü’l-Fetâvâ, Fetâvâ-ı Abdürrahîm, Fetâvâ-ı Feyziyye ve Fetâvâ-ı İbn Nüceym’deki fetvalardan derleme} ekitap
11. İlmihaller
• el-Mecmuatü'z-Zühdiyye fi'l-Ahkami'd-Diniyye, Seyyid Ahmed Zühdü Paşa, İstanbul: Matba’a-ı Osmaniyye, 318+4 s.
• Nimet-i İslam, Mehmed Zihni Efendi. ekitap
• İslam Yolu, İskilibli Mehmed Âtıf Efendi, İstanbul: Evkâf-ı İslâmiye Matbaası, 1338
• Envarü'l-Hamid fi Fıkhı Ehli't-Tevhid, Sabrizâde Ali Nureddin Abdullah, Dersaadet: 1317, 3 cild, 159+134+150 s.
• Tercümeli İman ve İbâdet Dersleri, Mehmed Demir Hâfız, İstanbul: Ahmed Kamil Matbaası, 1926 (4. tab), 32 s.
• İlm-i Hâl-i Sagîr, Süleyman Hüsnü Paşa, Konstantiniyye: Matbaa-i Ebu'l-Ziyâ, 1317 (13. tab), 48 s.
• İlm-i Hâl-i Kebir, Süleyman Hüsnü Paşa, İstanbul: Mihrân Matbaası, 1300 (3. tab), 112 s.
• Dürr-i Yekta Şerhi, İmamzâde Mehmed Esad, Derse'âdet: Matbaa-i Osmaniye, 1309, 211 s.
12. Din-i İslam’da Men-i Müskirat, İskilipli Mehmed Âtıf Efendi, 1345, 32 s.
13. Teshilü'l-Feraiz, Hoca Emin Efendizâde Ali Haydar, İstanbul, 1322, 234 s.
14. Medhal-i Fıkh, Abdüssettar Kırımî, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1299, 31 s.
15. Hamza Efendi’nin Bey’ ve Şira Risalesinin Şerhi, İsmail b. Osman b. Ebi Bekr b.Yusuf (Osmanpazari Müftüsü) eş-Şumnuvi, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1260, 2+91 s.
16. Elğâz-ı Fıkhıyye, Mehmed Zihni Efendi, İstanbul: Kasabar Matbaası, 1309, 232 s. {Fıkh kitaplarına göre tasnif edilmiş fıkhi bilmecelere dair} ekitap
17. Vezaifü'l-Kudat Tercemesi, Hasan Sıdkı Efendi, Derse‘âdet, 1307.
18. İltimasü'l-âlem alâ Mezhebi'l-İmami'l-Âzam, Kangırılı Hüseyn Reşad, Kostantiniyye: Matbaa-i Âmire, 1306, 86 s. {Hayvan kesimine dair fıkhi hükümler. Sonunda istidafe edilen kitapların listesi var.}
19. Hulâsatu’l-Muhtâreyn, Süleyman Sırrı, Derse‘âdet: Mahmud Bey Matbaası, 1324, 126 s. {Reddü'l-Muhtar esas alınarak nikah ve talak bahislerini havidir}
20. Muhtasar Dimâü’n-Nisâ, Abdullah Edib Ayntâbî, Derse‘âdet: Sada-ı Millet Matbaası, 1327, 40 s. {Hanefi mezhebine göre hayz ve nifas}
21. Medhal-i Fıkh, Süleyman Sırrı, Konstantiniyye: Matbaa-i Ebu'z-Ziya, 1329, 120 s.
22. Tesettür-i Şer'i, İskilibli Mehmed Atıf, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1339, 16 s.
23. Tenvirü'l-Ahkâm fî Tebyin-i Müşkilâti'l-Hükkâm, Arabzâde Mehmed Emin, İstanbul: İbrahim Efendi Matbaası, 1290,  45 s. {Kudatın fazileti, âdâb-ı murafa'a ve muhakemeye dair}
24. Miyar-ı Adâlet, Ömer Hilmi, İstanbul: Hacı Muharrem Efendi Matbaası, 1301, 86 s. {Cinayet ve diyete dair} ekitap

Usûl-ı Fıkh

1. Teshil-i Mirkatü'l-Vusul ilâ İlmi'l-Usûl, Mehmed b. Feramuz Molla Hüsrev, mütercim: Gelibolulu Osman b. Mustafa Efendi ekitap
2. Levâmiü'd-Dekâik fi Tercemeti Mecamii'l-Hakâik, Ebu Said Hadimi, terceme (Meclis-i Mearif azası) Ahmed Hamdi Şirvani, 1293, 312+24+18+42+8 s.
3. Usûl-ı Fıkh Dersleri, Büyük Haydar Efendi, not tutan Hacı Adil Arda, İstanbul : Matbaa-i Amire, 1326, 558 s.
4. Usûl-ı Fıkh, Mehmed Zihni Efendi
5. Usûl-ı Fıkh, Mahmud Esad b. Emin Seydişehrî, İstanbul: Mekteb-i Sanayi Matbaası, 1302, 384 sahife (1. cild)
6. Telhis-i Usûl-ı Fıkh, Mahmud Esad b. Emin Seydişehrî
7. Türkçe Muhtasar Usûl-ı Fıkh, Ahmed Hamdi Şirvanî, İstanbul : Mihran Matbaası, 1301, 133+3 s. ekitap
8. Usûl-ı Fıkh Sualleri, Dersaadet : Matbaa-i Hukukiyye, 1330, 8 s.
9. ez-Zeriatü ilâ İlmi’ş-Şeria, Abdulkadir Saduddin, Dersaadet : Mahmud Bey Matbaası, 1311, 146 s.

Fıkh Tarihi

1. Tarih-i İlm-i Fıkh (Darulfünun Ulum-i Şeriye Şubesi Ders Takriri), Kamil Miras, İstanbul,1331, 112 s.
2. Mevâhibü'r-Rahman fi Menâkıbi'l-İmam Ebi Hanifeti'n-Numân, İbn Hacer Heytemii, terceme ve şerh Manastırlı İsmail Hakkı, Derseadet: Mahmud Bey Matbaası, 1310, 214 s.
3. Tabakât-ı Fukaha, Mahmud Tevfik, İstanbul: İkbal Millet Matbaası, 1325, 20 s.
4. Terceme-i Vasıyetnâme-i İmam Azam, terceme Şeyh İbrahim Nureddin, İstanbul : Darü't-Tıbaati'l-Âmire, 1264, 19 s.
5. Meşâhir-i Ashâb-i Güzin ve Terâcim-i Ahval-i Fukâha, Hilmizâde İbrahim Rıfat, Darü'l-Hilafeti'l-Aliyye: Kütübhane-i Cihan, 1319, 176 s.
6. el-Fevâyihü'l-Münife fi Tercümeti'n-Nasayıhi li Ebi Hanife, Müftizâde Mehmed Kamil, İstanbul: Nişan Berberyan Matbaası, 1312, 97 s. {İbn Nüceym hazretlerinin el-Eşbah ve'n-Nezâir kitabının bir kısmının tercümesi}