“The New Turkish - Yeni Türkçe”

İttihad ve Terakki Cemiyeti’nde vazife almış, Ankara Hareketi’ni desteklemiş, TBMM'de milletvekilliği yapmış olan gazeteci ve yazar İsmail Habib Sevük (v. 1954), “Dil davasında kat’î karara doğru - Fecaat safhası” başlıklı makalesinde Türkçe üzerinde yapılan tahribata dikkat çekmektedir. Tercümesini okuyacağınız Türkolog Hony’nin makalesinden {H. C. Hony, “The New Turkish”, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 2, 1947, pp. 216-221} ise Sevük’ün bu yazısı vesilesiyle haberdar oldum. Sevük, yazısında Hony’den şu şekilde bahseder:

Mekteb tecrübe tahtası mı?

Mektebi nasıl tecrübe tahtası yaptığımızı anlatmak için yazının başında rahmetli Cemal Nadir’in karikatüründen bahsettim. Yazıyı bitirirken İngiliz müsteşriki H. C. Hony’nin de dilimize dair “Asya Kraliyet Cemiyeti Gazetesi”nde neşrettiği etüde Cemal Nadir’in aynı karikatürüyle başladığını işaret edeyim. O ki yalnız müsteşrik değil türkologdur, yazısına o karikatürü neye baş tacı yapmış?

Bir Avrupalının havsalasına sığmayacak şey, mektebi tecrübe tahtası yapmaktır da onun için. Bütün medeni milletlerde mektebe “acaba?” girmez. Mekteb klasik yer, oraya ancak katileşen hakikatlerle acabası kalkmış bilgiler girer. Her yeni nazariye, her yeni ıstılah, her şey müzakere ve münakaşa safhaları bitip iyice tebellür ettikten sonradır ki onlara karşı mektebin kapısını açarlar.

Bunun tersine, bizdeki gibi, mektebin tecrübe tahtası yapılması istikballe oynamak demektir. Garb medeniyeti sağlam temelli mektebden doğdu. Sallantılı mektebden ancak hüsran doğar. Hem medeniyet kervanına katılmak davası hem o medeniyetin ana temeline karşı aykırı hareket; hiç olmazsa büyük bir tenakuza düştüğümüzü görelim.

Hony’nin makalesi kısa olmasına rağmen, “Dil Devrimi”nin dışarıdan bir gözle tahlil ve İngilizce ile mukayese edilerek kaleme alınmış olması, ehemmiyetini daha da arttırmaktadır.

Yeni Türkçe

H. C. Hony

Elimde, bu yıl başlarında zamansız bir şekilde vefat eden kabiliyetli Türk karikatürist Cemal Nadir’in bir karikatürü var. Bu karikatürde bir kadın muallim, kara tahtada tebeşirle çizilmiş bir “artı” işaretini (+) gösteriyor ve bir çocuğa bu işaretin ne olduğunu soruyor. Çocuk şu cevabı veriyor: “Üç yıl önce buna cem deniyordu, iki yıl önce zaid, geçen yıl toplama; şimdi ne dediklerini gerçekten bilmiyorum.”

Bu karikatür, modern Türk çocuğunun karşılaştığı müşkülleri biraz mübalağalı bir şekilde tasvir etmektedir. Derslerini almak için gittiği yer, mektep muallimlerinin ve sair resmî zevatın huzurunda “okul” diye telaffuz etmesi gereken bir mahaldir. Lakin, ebeveynleri ve halk umumiyetle oraya “mektep” der; zira bu tabir, Türkler arasında böyle müesseselerin mevcudiyetinden beri “school” manasında kullanılagelmiştir. Gazetelerde ise, bu çocuk kimsenin günlük konuşmada kullanmadığı ve ebeveyninin dahi anlamakta müşkülât çekeceği bazı kelimelerle karşılaşacaktır.

Bütün bunlar, Türk lisanını reforme etmek için başlatılan bir hareketin neticesidir. Bu ihtiyacın hissedilmesi takriben seksen sene evvel başlamış, ancak 1908 tarihindeki Kanun-ı Esasi’den sonra tatbik sahasına konulmuştur. 1928’de gerçekleştirilen harf inkılâbı ile birlikte Cumhuriyetin tesisiyle gelen umumî Garplılaşma cereyanı sayesinde büyük bir hız kazanmıştır. Bu vakte kadar yapılmış olan reformlar, edebiyat erbabının tabii surette gerçekleştirdiği faydalı teşebbüslerdir.

Lisan, canlı bir varlıktır. Tabii bir tekâmül ve inkişafa sahiptir. İçerisinde meydana gelen değişiklikler kendiliğinden olduğu müddetçe, daha mükemmel bir hâle gelmesi ihtimali vardır. Ancak büyük müdahaleler, lisanın sıhhatini tehlikeye atabilir. Küçük müdahalelerin bile, ehil olmamak şöyle dursun, mütehassıslar tarafından icrası elzemdir.

Şimdi, harflerin değiştirilmesinden sonra, lisana müdaheleler “Dil Kurumu” namındaki bir müessese tarafından üstlenilmiştir. (Bu kısımda köşeli parantez içerisinde “Yeni İngilizce”deki muadilleri verilmekte ve bunların Türkçe’dekilerinden daha az gülünç olmadığı ifade edilmektedir.) Bu müessese, ekseriyetle siyasilerden müteşekkildir ve bunlar umumiyetle mütehassıs değildir. Bu cemiyetin raporları, güya akademik bir müessesenin raporlarından daha absürttür.

Mesela, bir raporun üçte biri, “silindir” kelimesinin Fransızca “cylindre” kelimesinden türemediğini, aksine Türkçe “silindirmek” (düzleştirmek) fiilinden türediğini ispat etmeye ayrılmıştır; muhtemelen aynı kelimenin “silindir şapka” manasında da aynı kökten geldiği iddia edilecektir!

Bir diğer paragrafta ise “atlet” (Fransızca “athlète”) kelimesinin Yunanca kökenli olmadığı, bunun yerine Türkçe “atlamak” (zıplamak) fiilinden türediği kati bir şekilde iddia edilmektedir.

En tuhafı ise “sportmen” (sporcu) kelimesinin “one who disports himself - kendini eğlendiren kimse” manasında değil, eski Tatarca “sıbırmak” (avlanmak) kökünden geldiğinin savunulmasıdır!

Bu denli saçma iddialardan sonra, Dil Kurumu’nun bir lisanı ıslah gibi hassas bir ameliyeyi icra liyakatine sahip olup olmadığını sorgulamak gayet makuldür.

Türk lisan inkılabının esas gayesi, Arapça ve Farsça menşeli tüm kelimeleri ortadan kaldırmaktır. Şimdi, bir İngiliz, böyle bir hareketin tesirlerini değerlendirmede hususi bir ehliyeti haizdir. İngilizce, eski Anglo-Sakson aslına dayanmakla birlikte, İngilizlerin medeniyetlerini elde ettikleri lisanlardan alınan geniş bir kelime hazinesiyle zenginleştirilmiştir. Keza, Türkçe de eski ve orijinal bir Türkçe temeline dayanır ve Türklerin medeniyetlerini ekseriyetle borçlu oldukları Arapça ve Farsça lisanları ile zenginleştirilmiştir.

Eğer biz {İngilizler} lisanımızı reforme (?) etmek maksadıyla, Latin ve Yunanca menşeli tüm kelimeleri çıkarıp, bunların yerine Anglo-Sakson köklerden türetilmiş ve mevcut manalarından saptırılmış kelimeler koymaya kalkışsaydık, Türklerin başına gelenlere benzer bir neticeyle karşılaşırdık. Ancak, burada adil olmak icap eder. Zira İngilizcedeki Latince ve Yunanca kelimeler ekseriyetle Anglo-Saksonlaşmış bir forma bürünmüştür. Buna mukabil, Türkçe’deki Arapça ve Farsça kelimeler, umumiyetle orijinal formlarını muhafaza etmiş (farklı bir telaffuzla olsa dahi) ve çoğu kez orijinal yapılarında, bilhassa izafet ile kullanılmıştır. {Hakikatte böyle mi?}

1908’e kadar, bu kelimeler ve terkiplerin kullanılışı o derece yaygındı ki, yazılı lisan ancak yüksek tahsil görmüş kimseler tarafından anlaşılabiliyordu. İşte, buna misal olarak ne resmi bir vesikadan ne de yüksek bir edebi eserden değil, bir mizahi roman olan Araba Sevdası’ndan bir pasaj alalım. Bu eser, 1889’da Türk edebiyatını modernleştirmeye öncülük eden yazarlardan biri olan Recaizade Mahmut Ekrem tarafından kaleme alınmıştır:

“Dünya yüzünde hiçbir kimseden nail olamayacağı bu tesliyet-i hâmuşâne-i merhametkârâneyi mader-i mihribanının o şule-i nazar-ı şefkatinde buldu. Mader-i mihriban ise ferzend-i hevesperestinin saika-i heveskâri-i şebâb ile vâki olan her bir kusurunu affedip unuttuktan sonra varını yoğunu da selâmeti uğrunda fedâ etmek için oğlundan hiss-i nedameti müş'ir edna bir vaz ü nümâyişe müftekir ve muntazır bulunuyordu. İşte bu nümâyişi nûr-i didesinin o cilve-i nigâh-ı memnuniyetinde gördü.”

(“Dünyada hiçbir kimseden alamayacağı bu sessiz teselliyi, şefkatli bir annenin merhamet dolu bakışında buldu. O şefkatli anne, oğlunun gençliğin arzularıyla işlediği her kusuru affetmiş ve unutmuş, onun kurtuluşu için her şeyini feda etmeye hazır bir şekilde, oğlundan gelecek en ufak bir pişmanlık işaretini bekliyordu. Ve şimdi, bu işareti sevgili evladının mutluluk dolu bakışında gördü.”)

Elbette, bu gibi bir vaziyet için bir şeyler yapılması icap etmekteydi. Bu öyle bir surette yapıldı ki, bugün tahsilli Türk gençlerinin ekseriyetinin dahi yukarıdaki pasajı anlamaktan âciz kalacağı tahmin edilebilir. Hakikaten, Dil Kurumu sahneye çıkmadan evvel, lüzumlu olan esaslı ıslahatlar, tabiî ve zorlama olmaksızın gerçekleştirilmişti. Mesela, Ömer Seyfeddin, Yakup Kadri, Halide Edip, Refik Halit ve Reşat Nuri gibi muharrirler, evvelki asrın absürtlüklerinden tamamen münezzeh, lakin Arapça ve Farsçanın sağladığı kelime zenginliğini muhafaza eden güzel Türkçe eserler kaleme almışlardı.

Yeni reformlar, üç kısma ayrılabilir ve bunları sırayla ele alacağım:

(a) Mevcut Türkçe kelimelerin manalarının değiştirilmesi suretiyle, bazı Arapça kelimelerin çıkarılması. Bu, en fazla itiraz edilesi usuldür. Zira mevcut bir kelimenin iki veya hatta üç vazifeyi birden görmesini mecburi kılarak lisanın fakirleşmesine sebebiyet verir. Güzel bir misal, savaş kelimesidir. Savaş aslen bir mücadele, bir kavga manasına gelir; ancak şimdi harp (war) ve muharebe (battle) kelimelerinin yerine de kullanılmaktadır. Benzer şekilde, barış, ki “reconciliation – uzlaşma” veya “peace between neighbours - komşular arasındaki sulh” manasına gelir, şimdi sulh (peace) kelimesinin manasını da üstlenmiştir. 

Tetkik etmek (to examine) şimdi incelemek olmuştur ki, Sami Bey ve Redhouse gibi iki büyük otoriteye göre, incelmek gibidir ve bu kelime “nazik (fine) veya ince (slender) olmak”, hatta “fazla incelik (over-refined) göstermek” manalarına gelir. Tab' etmek (to print) ise basmak olmuştur ki, zaten hâlihazırda fazla yüklü olan bu kelimeye bir vazife daha eklenmiştir. İşte bu yeniliklerden birkaçı:

boşaltmak (to empty), tahliye etmek (to evacuate) yerine; azlık (paucity),  ekalliyet (minority) yerine; yabancı (stranger), ecnebi (foreigner) yerine; seçim (choice), intihap (election) yerine; sağlamak (to render safe or secure), temin etmek (to ensure) yerine; yaymak (to spread),  neşretmek (publish) yerine.

Bazı değişiklikler tam manasıyla gülünçtür: Mesela, tartışma (a weighing each other, or a trial of strength - birbirini tartma veya güç denemesi), münakaşa (dispute - tartışma, discussion - müzakere) yerine;  bağımsızlık (lack of ties - bağlardan yoksunluk), istiklal (independence) yerine; yorumcu (interpreter of dreams - rüya yorumlayan kimse), “commentator – yorumlayan” veya “spokesman – sözcü” yerine kullanılmaktadır. Şayet Dil Kurumu bir miktar mizah anlayışına sahip olsaydı, Nazi Almanyası ve Sovyet Rusya’nın “commentators – yorumcuları” için bilhassa bu tabiri seçtiklerini düşünmesini isterdim; fakat böyle değildir.

Yeni vekillik/bakanlık (minister) isimleri en gülünç değişikliklerden bazılarını teşkil etmektedir; yaklaşık İngilizce karşılıkları şu şekildedir: Hariciye Vekili (Foreign Minister), Dış işleri Bakanı [Looker of Outside Affairs] olmuştur. Bu, son derece talihsiz bir tercihtir; çünkü yalnızca Dışişleri, çoğunlukla tek kelime olarak yazılmakta ve Türkçe ahenk kurallarına aykırı olmaktadır, ayrıca “ı” harfine bir nokta eklenmesi veya sesin hafifçe değişmesiyle bu kişi "dişçi" (Dişişleri Bakanı = Looker of Teeth Affairs) hâline gelebilir! Dahiliye Vekili, İçişleri Bakanı [Looker of Inside Affairs] olmuştur; Nafia Vekili (Minister of Public Works), Bayındırlık Bakanı [Looker of Prosperity] olmuştur; Ziraat Vekili (Minister of Agriculture), Tarım Bakanı [Looker of Agerdurning (Danca'daki Agriculture kelimesinden türetilmiş olup, tarım kelimesi bir Çağatayca kökene dayanmaktadır)] olmuştur. Maarif Vekili (Minister of Education), Eğitim Bakanı [Looker of Opdragging (Danca opdrage kelimesinden, yani "terbiye etmek" manasına gelmekte olup; eğitim kelimesi, Çağatayca'daki eğitmek fiilinden türetilmiş bir Türkçe formundadır)] olmuştur. Ticaret Vekili, Tecim Bakanı [Looker of Good Management (tecimek, “iktisad etmek” veya “kendi işlerini iyi idare etmek” manasına gelen mahallî bir kelimedir; maalesef, buna tekabül eden bir İngilizce mahallî kelime bulamadığımdan dolayı üzgünüm)] olmuştur. İnhisarlar Vekili (Minister of Monopolies), Tekel Bakanı [Looker of Singlehold] olmuştur. {Tecim ve cim kelimelerinden tesadüfen terkip edilmiştir.}

(b) Mevcut Türkçe köklerden kelime türetmek. Tabii ki, yeni türetmeler için bu metoda itiraz edilemez— zira bütün lisanlar bu usulü tatbik etmek mecburiyetindedir. Uçmak (to fly) kelimesinden uçak (aeroplane) güzel bir tercihtir ve daha evvel kullanılan Arapça tayyare (a child's kite - çocuğun uçurtması) kelimesinden daha evladır. Fakat, asırlardır tamamen Türkçeleşmiş bir kelimeyi atmak, yerine Türkçe görünümlü sun’i (uydurma) bir kelime koymak ve buna öz Türkçe demek akıldan uzaktır. Mesela, mektep gibi tamamen Türkçeleşmiş bir kelimeyi neden İngilizcedeki “school” karşılığında okul [teachit] olarak değiştirelim? İşte diğer bazı misaller: mevzu (subject), konu [underthrow]; maznun (suspected or accused), sanık [suppose] olmuştur.

(c) Ecnebi kelimelerin, bilhassa Fransızca kelimelerin iktibası. Daha evvel kullanılan ağır Arapça terimlerin yerine, ecnebi teknik terimlerin ikamesi faydalı görülebilir. Oksijen (oxygen), şüphesiz ki müvellidülhumuza kelimesinden daha makbuldür. Lakin, mesele, rekolte (harvest), rötar (delay - gecikme, lateness of a train - trenin geç kalması vs.), metot (method) gibi kelimelerin kullanımı meselesine geldiğinde değişmektedir.

Bu kelimeleri Arapça menşeli kelimelerin yerine kullanmak, ancak kızartma tavasından ateşe atlamak {yağmurdan kaçarken doluya tutulmak} gibidir. Dahası, tamamen Türkçeleşmiş kelimeler yerine bu tür ecnebi kelimeleri tercih etmek, yalnızca bir tür entelektüel züppelik addedilir. Evvelki Türk nesillerini eğlendiren ve bir o kadar da sinirlendiren züppelik anlayışının yeniden canlanmasıdır.

Bence, bu zengin ve ahenkli lisanın karşı karşıya bulunduğu gerçek tehlikeyi göstermek için yeterince izahat verdim. (Burada bilhassa “sonorous – ahenkli” kelimesini kullandım, zira Türkçenin birçok güzelliklerinden biri, Arapçanın o boğumlu ve genizden gelen seslerini telaffuz edememesi neticesinde kelimelere kazandırdığı asalet ve zarafettir.)

Bu makalenin gayesi, bu değişim arzusunun altında yatan sebeplerin daha derinlemesine tetkikine müsait değildir. Ancak, birbiriyle bir dereceye kadar mütenakız/çelişen üç ana sebep mevcuttur: (a) Geçmişle tamamen bir kopuş temin arzusu, Osmanlı İmparatorluğu ile alakalı her şeyi kökünden söküp atma isteği; (b) Avrupa milletler cemiyetinin bir ferdi olarak kabul edilme isteği; (c) Dar ve şiddetli bir milliyetçilik anlayışı.

Bu temel sebeplere, Dil Kurumu’nun elindeki hatırı sayılır miktardaki mali imkânlar da eklenmelidir ki, bu hal bazı kimseleri samimi bir dil reformu arzusundan ziyade maddi sebeplerle harekete geçirmiş olabilir.

Şu anda bu sakat ve sunî lisan, konuşmada kullanılmamaktadır; ancak yalnızca resmî dairelerde ve ikinci sınıf gazeteciler tarafından kullanılmaktadır. Fakat mekteplerde öğretilmekte olduğundan, asıl tehlike burada yatmaktadır.

Eğer İngiltere’de böyle bir lisan reformuna teşebbüs edilmiş olsaydı, alay mevzuu olur ve tamamen itibarsızlaştırılırdı. Şimdi, Türklerin mizah anlayışı son derece kuvvetlidir ve başka milletlere nazaran İngilizlerin mizah anlayışına daha yakındır. O hâlde, neden bu hareket İngiltere’deki benzer bir girişimin karşılaşacağı akıbeti yaşamamıştır?

Bunun cevabı şudur: Türkiye’de muallimler ve profesörler birer devlet memurudur ve Türkiye henüz bizim anladığımız manada tam olarak hür bir memleket değildir. Islahatlara açıktan karşı çıkan veya bunlarla alay eden herhangi bir öğretmen veya profesör, işini kaybetme veya en azından “reactionary - gerici/irticacı” olarak damgalanma riskiyle karşı karşıya kalacaktır.

Netice itibariyle, bu Türklerin lisanıdır; bırakınız, kendileri kurtarsın! Hayırlı olsun!

Sosyal medyada “İlim talebesine” tuzak!

İlim talebesi ihtisas yaptıkça belli meselelerde diğer insanlardan temayüz eder ve farklılaşır. Bu farklılaşma, talebede bir itimat-ı nefs hasıl edebilir. Bu, biraz da birşeyler öğrenmiş olmanın verdiği bir hissin neticesidir. Bundan ancak ilmin gayesini anlamış olup ilimde belli bir merhale kat edenler kurtulabilir. 

Şimdi gelelim sosyal medyaya. Sosyal medya bir ilim talebesine nasıl ve ne tür tuzaklar kuruyor? Bu neden pek fark edilmiyor ve neredeyse bir hastalığa dönüşüyor? Çaresi nedir?

Bu mecralardayken israf edilen zamanın zararı aşikâr. Ancak, belki bundan daha da tehlikeli bir mesele var: Öğrendikleri ile diğer insanlara faydalı olmak için, Twitter, Youtube veya buna benzer mecralarda faaliyet göstermek. Bunda ne gibi bir tuzak/tehlike var? Aslında problem yeni değil. Burada tarihte de muhtelif hadiselerde çok defa görüldüğü gibi kitlelerin psikolojisi ortaya çıkıyor. 

Kitle mevzubahis olduğunda, akıl değil budalalık devrededir [1]. Kitle, kendini oluşturan fertlerden akılca geridedir. Ancak, kitlenin hissettikleri ve bu hislerin tahrik ettiği fiiller, kitlenin ne şekilde şartlandığına bağlıdır [2]. Hipnoz olmuş biri gibi artık fiillerinin de farkında olmayabilir [3]. 

Tüm bunlar dikkate alındığında, kitlenin ayırt edici hususiyetleri olarak şunlar sayılabilir: “fevrilik, asabiyet, akıl yürütmedeki kabiliyetsizlik, muhakeme ve tenkit eksikliği, hislerin aşırılaştırılması” [4].

İşte ilim talebesi, sosyal medyada elde ettiği takipçiler ile bir kitle haline gelebilmektedir. Ne yazık ki, ilme ve o ilmin hasıl edeceği vakara göre hareket etmek yerine kitlenin/güruhun sevk ve idaresine girer ve böylece bir kitle insanı olur. 

Kitle insanı ise kendini mükemmel kabul eder. Ancak bu kabulü, mağrur olması sebebiyledir; boş gururdan doğar. Kitledekilere ihtiyacı vardır ve onlardan kendisi hakkında söylenmesini istediği fikirlerin desteklenmesini bekler [5]. 

Kitlenin kendinden olmayana karşı tavrı da serttir; öldüresiye nefret eder [6]. Kendini muktedir hissettiğinde, yapabileceği tek şey linçtir [7].  

İlim talebesi, “açmadan solmaması” için, kitlenin sevk ve idaresine girmemelidir!

Referanslar 

[1] Gustave Le Bon, Kitleler Psikolojisi, trc. Elif Kanur, İstanbul, 2021, s. 32.

[2] a.g.e., s. 36.

[3] a.g.e., s. 34.

[4] a.g.e., s. 37.

[5] José Ortega y Gasset, Kütlelerin İsyanı, trc. Nejat Muallimoğlu, İstanbul, 2016, s. 72.

[6] a.g.e., s. 79.

[7] a.g.e., s. 118.

The Kharijite Mentality and Shaykh al-Islam Ibn Kemal's Advice to Muslims

"Revealed religion vs. fabricated religion"??? This is not a simple slogan. It is to accuse Muslims who do not believe as they do of following a "fabricated religion", which means 'takfir' (accusing one's opponents of unbelief).... Yes, some of those who came up with this slogan [1] may not resemble ISIS in appearance. They may even have different ways of acting. It cannot be denied that the geography and society they live in play a role in this. However, these two groups have one thing in common: Kharijite mentality. So what is this Kharijite mentality?

Shahristānī, in his book al-Milal wa al-Nihāl, in which he deals with the history of religions and sects, defines Khārijism as the rebellion against the legitimate caliph/imām (government) in which the ummah was united [2]. This is also the name of the first schism in Islamic history under the guise of religion. The Khārijites opposed the 'arbitration (tahkim) event', that is, the settlement of the political dispute between Hadrat Ali and Mu'awiya through the arbitrator. They not only rejected the Muslim consensus on the appointment of an arbitrator, but also condemned as apostates those who were involved in this matter, i.e. the companions of the Prophet, on the grounds that they were acting contrary to the verses of Allahu ta'âlâ. When we look at this, the meaning of the Kharijite mentality becomes even clearer. Ibn  bidin, one of the late Ottoman scholars, in his famous work Radd al-Mukhtar [3], uses the expression "those who condemn as apostates Muslims who oppose them" when describing Khārijism [4]. However, the scholars of the Ahl al-Sunnah did not accuse them of apostasy in response to this act of takfir by the Khārijites. Considering that the Khārijites had interpreted the Qur'anic verse incorrectly, the scholars of the Ahl al-Sunnah applied the ruling of the rebels to them [5].  

One of the main principles of Ahl al-Sunnah is not to takfir Ahl al-Qibla [6]. That is, not to condemn as apostates those who do not deny the matters that are the fundamentals of the religion and which are essential to know/believe. All the mujtahid jurisprudents are unanimous on this [7]. This principle is stated by Imam Abu Hanifa in his book al-Fiqh al-Absat [8]. Imam al-Ghazali also dealt with the issue of takfir in his treatise Faysal al-Tafriqa Bayna al-Islam wa al-Zendeqa. It is clear from the books of these mujtahid scholars how sensitive the Ahl al-Sunnah is on the issue of takfir because "al-Kufr shayun 'azimun - kufr/blasphemy is a great/dangerous thing" [9].

Well, what should be the attitude of a Muslim in such a turmoil where everyone speaks in the name of religion and even accuses each other of disbelief? In his book Risala al-Munīrah, written  in Arabic five centuries ago, Sheikh al-Islam Kemalpaşazâde, one of the greatest Ottoman/Islamic scholars, gives an answer to this question and provides guidance for today's Muslims [10]:

If you say, "I am not a scholar, how can I do my deeds and words in accordance with the Shari'ah?", I say in reply, "Follow a scholar who knows the way to the Hereafter better than you do, and do as he does. In fact, Allahu ta'âlâ commands this and says in the 43rd verse (al-ayah al-karima) of chapter (surah) al-Nahl: "If you do not know, ask those who know". In other words, when you do not know something in the affairs of the Hereafter (religion), ask those who know it well." 

If you say, "I do not know which scholar knows the knowledge and affairs of the Hereafter better, and if I did, I would follow him," let me teach you the qualities of the scholar whom you should follow in religious affairs: What he states from al-Qur'ân al-karîm and al-hadîth al-sharîf is true. It is permissible to be in the assembly of such a person. A scholar is a person who fears Allahu ta'âlâ. He follows al-Qur'ân al-karîm and the Sunnah of our Prophet sall-Allahu 'alaihi wa sallam. He avoids minor and major sins. He stays away from things that are doubtful [things that cannot be known well whether they are halâl (permissible) or haram (forbidden)]. He does not commit bid'ah [innovations introduced as religion]. This person knows the knowledge of the Hereafter and religion. He has righteous deeds. It is obligatory for you to obey him, to follow him, to believe that what he informs you about the knowledge of religion is true, and to be present in his meeting. According to the Shari'ah, such a person is called a muti', just, righteous, faqih, sheikh or murshid. For this reason, our Prophet sall-Allahu 'alaihi wa sallam said: "The scholars who do good deeds with their knowledge are the trustworthy servants and ummahs of Allahu ta'âlâ and His Messenger on earth as long as they are not attached to the world. When they are attached to the world, beware of them in religion".  

In the end times (akhir zaman), those who practice with their knowledge will have signs and omens: Their detractors will outnumber their praisers in matters of religion. For this reason, our Prophet sall-Allahu 'alaihi wa sallam said: "There will be various groups of people in the end times. They will argue with the scholars of my Ummah about religion. Those who command good (maruf) and forbid wrong-doing (munkar) will not be able to do it among them." In another al-hadîth al-sharîf, he said, "The religion of Islam began as gharib (weak). It will go as gharib as it started. Good tidings to those gharibs!".  

If you cannot find a scholar with these qualities, avoid following anyone else! Allahu ta'âlâ says in the 28th verse (al-ayah al-karima) of chapter (surah) al-Kahf: "Do not follow those who make their hearts forgetful of the remembrance of Us, and follow the desires of their nafs (ego), and whose work is loss and harm". Repent from all sins, never to do them again. Make all your enemies, whether believers or disbelievers, welcome you. Free your heart from arrogance, i.e., self-importance, conceit, hatred, jealousy and stinginess. Make up the past obligations (fard) and duties (wajib) on you. Then spend the remaining days of your life in worshipping your Lord. What you love and like for yourself, love and like for your brother in religion. In this way, you will gain the pleasure of your Lord and be sure of what you fear. 

... 

O my brother and sister! ... If you learn the knowledge of the faith from Imam Azam's al-Fiqh al-Akbar and his testament to his companions and other valuable religious books [such as Nuhbat al-Laâli, the commentary on the Ode of al-Amâli, Birgivi's Commentary on the Testament of Birgivi, Kâdızâde's Commentary on the Faith, Mawlânâ Halid's Itiqadnâmah, etc.], your faith will be free from bid'ah and deviation. On the other hand, if you follow your mind with your desires and say, "Let me learn the knowledge of the faith from books that suit your ego," you will become ignorant, deluded and perverse. You will also lead others astray. 

…

After learning the knowledge of belief, you must obey the commandments and prohibitions of Allahu ta'âlâ. You should learn these commands and prohibitions from the following precious books: Qudūrī, al-Jāmi'u al-Sağir, al-Hidāyah and its commentary, Fatāwā Qādihan, Hulāsa [Radd al-Mukhtar, Halebi-i Sağir, Mawkufat, Miftah al-Jannah, Majmū'a-i Zuhdiyyah, Nimet-i Islam, Islam Yolu] and similar books whose authors are mujtahids or scholars whose knowledge and righteousness in religion are known.

Kemalpaşazâde's important warnings and advice show that, just as when one is ill, one should seek an expert physician, so in religious affairs, the safest way is to read the books of scholars who have been trusted by the ummah for fourteen centuries and whose knowledge and virtue (taqwa) have earned the trust of the ummah. These books are written in Arabic, Persian and Ottoman Turkish. A Muslim who cannot read them can read them translated or transcribed into his/her own mother language by competent scholars.

Reference and Notes

[1] For example, Y. N. Öztürk, A. Bayındır, M. Islamoğlu, C. Taslaman in Turkey.

[2] Shahristānī, Terceme-i Milal wa Nihāl, trans. Into Ottoman Turkish: Nuh bin Mustafa, Istanbul: Tabʾhane-i Āmire, 1279, p. 50.

[3] Radd al-Mukhtar is an authoritative and voluminous fiqh book found in the home of every Ottoman scholar and frequently consulted for issuing fatwas. Reis al-ulemâ [the head of scholars] Yusuf Ziyaeddin Efendi of Tikveş, an Ottoman scholar, [who was the teacher of Ömer Hilmi Efendi, a member of the Council of Mecelle], refers to Radd al-Mukhtar as "one of the books not missing in any scholar's house." Muhammad Zāhid al-Kawsarī, Maqālat al-Kawsarī, Cairo: Matbaat al-Anwār, 1373, p. 107. Ahmed Davudoglu, who translated Radd al-Mukhtar into Turkish, also mentions the book as a guide for scholars, highlighting one of its key qualities. This Turkish translation consists of 17 volumes, the first 10 of which were translated by Ahmed Davudoglu. Such a translation is a tremendous service considering the opportunities of his time. However, the translation is not a complete translation; some parts have been omitted, and others abridged. There are  few translation errors that impact the meaning. It is obvious that it would be a great service to revise and republish the translation.  

[4] Allāme Ibn ʿAbidin explains the phrase "they accuse the Companions [of the Prophet] of unbelief" which was said about the Khārijites as follows: "You know that this [their takfir of the Companions] is not a condition for naming the Khawārij. This condition is to identify those who opposed Hadrat 'Ali. For them to be called Khawâraj, it is enough for them to condemn as apostates the Muslims who oppose them. Like the followers of Ibn 'Abd al-Wahhab, who appeared in Najd in our time and took over Harameyn [Makkah al-Mukarram and Madinah al-Munawwara]. They claimed to be the followers of Hanbali madhhab. However, they believed that only they were Muslims and those who opposed their beliefs were polytheists. For this reason, they considered it permissible to kill Ahl as-Sunnah Muslims and scholars until Allahu ta'âlâ annihilated their power and destroyed their country. The [Ottoman] soldiers of the Muslims became victorious in 1233 [Hijri/1817 A.D.]." Radd al-Mukhtar, Derse'âdet: Matbaat al-Osmaniyya, 1324, III/427-428. 

[5] Ibn 'Abidin, Radd al-Mukhtar, III/427.

[6] Ahl al-qibla are those who take the Ka'bah as their qibla, and those who are in the misguidance (bid'ah) sect and have not fallen into disbelief in their beliefs and deeds. Ekrem Bugra Ekinci, Dini Lugat - İzahlı, Misalli Metinlerle [Theological Dictionary - With Explained, Exemplary Texts], Istanbul, 2018.

[7] Ibn 'Abidin, Radd al-Mukhtar, III/428. Ibn Munzir reports this ijma of the fuqaha. It is clarified in Radd al-Mukhtar that the jurists here mean the mujtahid jurists. It goes on to say, "The word of the one who is not a mujtahid is not credible."

[8] When Imam Azam was asked about fiqh al-akbar, he said: "It is not to takfir anyone from the Ahl al-Qibla because of his sin." Zāhid al-Kawsarī makes the following footnote about fiqh al-akbar: "The science related to the correction of belief is meant. In the opinion of Imam Abu Hanifa, fiqh is in general comprehensive of belief, deeds and ethics. In fact, he defines fiqh as ma'rifat al-nafsi mā lehā wa mā aleyhā (one's knowledge of what is in his/her favor and what is against him/her)." Imam Abu Hanifa, al-Fiqh al-Absat - Riwayat al-Abi Muti (in al-'Alim wa al-Muta'alim), ed: Muhammad Zāhid al-Kawsarī, 1368, p. 40.

[9] Ibn 'Abidin, Radd al-Mukhtar, III/393.

[10] Kemalpaşazâde, Risalah al-Munīra, Istanbul: Matbaatü Cemal Efendi, 1308, pp. 17-18, 20. Additions are in square brackets.

On the Matter of Classics

During the last period of the Ottoman Empire, translations from foreign languages, especially French, brought the issue of "classics" to the agenda. What is a classic? What are classical works? Answers to these questions were sought in the periodicals at that time. According to Necîb Âsım's expression, classics are works that "cannot be imitated or written in a similar way, and that have a simple style and pure thought" [1].

The following text is quoted and translated from the section titled "A Classical Book" in the introduction of the Ottoman Turkish book "Zebân-i Fârisî" [2]:

For those who spend time in the world of writing and publishing, not much detail is needed. The books that come out of the skilled pens of writers, no matter what field they belong to, are divided into many classes.

Some of them are written for complete beginners in the field they belong to, while others are prepared in a simpler and introductory manner for people who are experts in that field.

First class books are also divided into two parts. The first part is based on the basic knowledge in the field to which this book belongs, and is prepared to give an idea or, if it is to go into a little more detail, to explain the information in that field in a way that is pleasing to the curious. Most of the books written are of this type.

The other class is also prepared for beginners, but the books are prepared in such a way that they contain serious and accurate information for students who will move beyond the basic knowledge in that field and move towards specialization. Such books are written in such a way that they are extremely useful in the field, in a way that the student can learn easily.

Europeans call such books "classics". In our tradition, the texts of the higher sciences [‘ulûm-i âliye] are also considered classical books, but when we say "text [metn]", we also understand it as a concise and concise expression. Classics, on the other hand, in addition to the concise expression, require that the book be organized and arranged in a beautiful style that is unparalleled in the field to which it belongs, without the need for commentaries and glosses.

Although thousands of books are written and published every year, classical works are quite rare. Even if some works are considered classics because there are no better ones, experts in the field see their deficiencies and aspects that need to be completed. As efforts are made to write more perfect works to overcome these deficiencies, books of the same kind keep multiplying.

It is one of the most difficult tasks to classify the basic subjects of a branch of science class by class, to determine which subject will serve as a key to learn other subjects, and to organize which subject will unlock the mysterious lock with that key. Such works require the author to have a long period of education and experience in that branch of science, beyond his or her high personal knowledge and extraordinary intelligence. That is why, once the classic works from each nation have been identified, they continue to attract attention and use for many years to come.

For French grammar, Chapsal and Noël's grammar books are of this kind, and for Arabic, the five famous texts from Bina to Kâfiye (Bina, Maqsûd, Avâmil, Izhâr, Kâfiye) are classics that have not lost their special importance for centuries, and risale-i erbaa [the four treatises] are among these important works.

Reference and Notes

[1] Ramazan Kaplan, Klâsikler Tartışması - Başlangıç Dönemi [Classics Debate - The Beginning Period], Ankara, 1998, p. 13.

[2] Muallim Feyzî, Zebân-ı Fârisî [Persian Language], 12th edition, Istanbul, 1329. The book was written for the teaching of Persian in the second grades of Idâdî [secondary] and Rüşdiye [high] schools. The book was given as a gift by my beloved late hodja, from whom I had studied fiqh (Islamic law) and Arabic nahw (syntax). May Allâhu ta'âlâ make his rank even higher.

Klâsikler Meselesine Dair

Osmanlı son devrinde bilhassa Fransızca gibi ecnebi lisanlardan yapılan tercümeler beraberinde “klâsikler” meselesini gündeme getirmiştir. Klâsik nedir? Klâsik eserler nelerdir? Devrin mecmualarında bunlara cevaplar aranmıştır. Necîb Âsım’ın ifadesine göre klâsikler, “en ziyâde taklîd ve tanzîri [benzerinin yazılması] mümkün olmayan, sâde bir edâ ile sâf efkârı câmi olan” eserlerdir [1].

Aşağıdaki metin “Zebân-i Fârisî” [2] kitabının mukaddimesinde geçen “Klâsik bir Kitâb” başlıklı kısımdan iktibâs edilmiştir:

Te’lifât ‘âleminde zemân geçirenler için tafsilât-ı zâideye hâcet olmadığı üzere, müelliflerin dest-i maharet-i peyvest telifinden çıkan kitâblar her hangi fene mensûb olurlarsa olsunlar bir çok sınıflara münkasim olurlar. Bunların bazıları mensûb oldukları fenleri bi’l-külliye mübtedî olanlara yazılıp bazıları ise o fenni müntehî olanlar nazarında bir kat daha basit ve temhîd [giriş] için te’lif edilirler.

Bunlardan birinci sınıf kitablar dahi esâsen iki kısma münkasim olup birinci kısmı bu kitabın âid olduğu fen hakkında malumat-ı sathiyyeye mübteni yalnız fikr-i mahsus vermek veyahut biraz daha tafsilata girişilecek ise fenn-i mezkûrde merak ben-i beşere hoş görülecek şeyleri şerh ve tafsil etmek suretiyle vücude getirilir ki telif olunan kitabların ağlebi bu cinsden olurlar. Diğer sınıfı ise yine erbâb-ı ibtidâ için telif olunurlar ise de mübtediler fenn-i mezkûrun mebâdisinde [başlangıcında] kalmayıp müntehâsına [sonuna] doğru ilerleyerek te’ammuk edecek [derinleşecek] olan şâkirdân [talebeler] ciddî ve sahîh olacakları hasebiyle zikr olunan telif dahî fenn-i mezkûrun esâs metni erbâb-ı tahsil için son derecelere kadar ahz ve telakkisi mûcib-i teshîl olacak bir tertib-i dilpezîr [makbul] üzere tanzim edilir. İşte bu nev’ kitâblara frenkler (klasik) ta’bir ederler ki bizde ‘ulûm-i âliyenin metinleri gerçi klasik kitablarımızdan ma’dûd olurlar ise de “metn” denildiği zeman onda bir îcâz ve ihtisâr-ı hükmî dahî münfehim olup halbuki klasiklerde îcâz ve ihtisârdan ve şerhlere ve hâşiyelere ihtiyacdan kat-i nazarla telif-i mezkûrun âid olduğu fende emsile-i sâiresi hemen de bulunamayacak derecelerde üslûb-ı hasen üzere tertib ve tanzîm edilmiş bulunması matlûb görülür.

Bizde her yıl binlerce kitâb telif ve neşr edildiği halde bunlar meyânında klasik kitâblar pek nâdir olarak görülürler. Hatta daha a’lâları bulunmamak hasebiyle bazıları klasik ‘ad olunsalar bile yeniden itmâm ve ikmâle muhtâc oldukları erbâbı tarafından görülecek şeyler olmasıyla daha mükemmelleri yapmaya gayret edile edile ayn-ı nevinden olunan kitâblar çoğaldıkça çoğalırlar.

Bir fennin mebâhis-i esâsiyyesini sınıf sınıf tasnif ederek hangi mebhas diğer mebâhisi öğrenmeğe hizmet edecek bir miftâh hükmünde olacak ise onu takdîm ve o miftâhla o bâvul hangi mebhasin kufl-i [kilit] esrar ve hafâyâsi [gizli şeyler]  küşâd edilecek [açılacak] ise müte’âkiben onu tanzim edebilmek en güç umûrdan olup bu gibi eserle müellifin müktesebât-ı zâtiyye-i ‘âliyesinden ve fevkalade fazl ve bedâ’asından ziyâde o fende tedrisât-ı medîde [uzun] ile bi’l-iştiğâl tecârib-i ‘adîde sahibi bulunmasına ihtiyâc gösterir. Bunun içindir ki her hangi milletde olursa olsun bir fenin klasik kitâbları ta’yîn eyledikden sonra pek çok seneler iyâde-i rağbet mualleminde bekâ-yı tedâvülünü te’min eylemiş olurlar.

Fransız lisânı için Şapsal [Chapsal] ve Nöenin [Noël] sarf ve nahvi işte bu kabilden olduğu gibi Arabî için dahî Binâ’dan Kâfiye’ye kadar beş [Binâ, Maksûd, Avâmil, İzhâr, Kâfiye] âti-yi mütûn-i meşhûra nice asırlardan beri ehemmiyet-i mahsusalarını zâil etmemiş olan klâsikler ve resâil-i erba’a dahî bunlara mülhak olan âsar-i celîledendir.

 

Referans ve Notlar

[1] Ramazan Kaplan, Klâsikler Tartışması – Başlangıç Dönemi, Ankara, 1998, s. 13.

[2] Muallim Feyzî, Zebân-ı Fârisî, 12. tab, İstanbul, 1329.  Kitap, İdâdî ve Rüşdiye mekteplerinin ikinci sınıflarında Farsça tedrisi için kaleme alınmıştır. Kitabı, kendilerinden fıkıh ve Arabî nahiv okuduğum pek muhterem merhum hocam hediye etmişti. Allahü teâlâ makamlarını âlî eylesin.

Osmanlı Cemiyetinde Eşitlik

Mekteb-i Harbiye'yi ziyaret eden İngiliz şâir ve roman yazarı Pardoe (1806-1862) şunları yazar [1]:

"Müessesede vazifeli her muallim, her zâbit bizi selamlayıp grubumuza katılmıştı. Bunlar arasında göze çarpanlardan biri de istihkâm muallimiydi. Melez olmasının yanı sıra, görme talihsizliğine uğradığım en korkunç şaşılık ondaydı. Muhafız yüzbaşısı ise çok şişman ve kibirli bir zenciydi. Zenci zabitler ve neferler Türkiye'de oldukça yaygın; burada bir insanın ten rengi, hizmetlerinden istifade etmeye bir mani teşkil etmediği gibi, onu mükafatsız bırakmanın da bahanesi değil."

"... every Professor and Officer connected with the Institution having made his bow, and joined the party. And not the least conspicuous of the number was the Professor of Fortification, who, besides being a Creole, had one of the most frightful and resolute squints I ever had the misfortune to meet with; and the Captain of the Guard, a very corpulent and consequential negro. Black officers and soldiers are, however, common in Turkey, where a man's colour is never construed into an objection to profit by his services, nor an excuse for leaving them unrewarded." [2]

Referanslar

[1] Julia Pardoe, Sultanlar Şehri İstanbul, Trc. M. Banu Büyükkal, İstanbul, 2010, s. 145. 

[2] Miss Pardoe, The City of the Sultan, and Domestic Manners of the Turks: With a Steam Voyage Up the Danube, London, 1837, cild I, s. 203. Kitabın orijinaline buradan (cild-I, cild-II) ulaşılabilir.

Necâib-i Kur'aniyye - Mukâvelât Muharrirliği (Noterlik)

Bereketzâde İsmail Hakkı (1851-1918), şahit olduğu hâdiselere tepkisiz kalmayan Osmanlı son devir münevverlerindendir. İlme olan merakı, Dâru'l-Funûn mezunu Bereketzâde'yi, devrin meşhur âlimlerinden istifadeye sevketti. Tefsir, kelâm, fıkıh, edebiyat ve hâtırat sahalarında eserler kaleme aldı. Baş müdde'i-yi umumi (başsavcılık) vazifesinde bulundu. 

Bu yazıda Necâib-i Kur'aniyye kitabı ele alınacaktır. Kitapta mevzu edindiği âyet-i kerîmelerin izahında, tefsir, fıkıh, kelâm, tasavvuf ve diğer ilimlere dair kitaplardan iktibaslar yapmaktadır. Bu, müellifin mahfuzatının genişliğine işaret etmesi cihetiyle manidardır.

Bereketzâde, Fransızca tahsil eden talebelerin ellerinde Hazret-i Peygamber'i ve Kuran-ı kerimi tahkir eden Fransızca bir risale görmesi üzerine bu eseri kaleme almıştır. Mukaddimenin âhirinde şunları yazmaktadır:

Bu misillü âsarı mutâla'a eden şebab-ı ümmete muhteviyat-ı kudsiye-i furkaniye hakkında bir âyine-i hakâike nemâ olmak üzere Kitabullah'dan, o efkâr ve kulûbda îkân ve itminan, itâat ve irtibât, başka bir te'sir ve hâlet, câzibedâr bir neşve ve halâvet hâsıl iden mu'cize-i bahre-i bâkiyeden bazı âyât-ı celîleyi teberrüken bir yerde cem' etdim ve her âyatın zîrine meal-i münifini şerh ve tefsir suretiyle nakl etdikten sonra makama münasib bazı tafsilat dahî ilave eyledim. Bu vech ile husûle gelen enmuzec Necâib-i Kur'aniyye tevsim kılındı. Bu mirat-ı mecelle içinde ümid ederim ki âdâb ve kavâid-i İslâmiyenin bir çok safâhatı temâşâ olunur. Din-i mubîn-i  İslâm insanları hangi semte irşâd edermiş ta'yin eder. 27 Ramazan 1320 Bereketzâde İsmail Hakkı.

Mukâvelât muharrirliği (noterlik) hakkında kitapta geçen kısım [1]:

Âyet-i müdayene [Sûre-i Bakara, 282. âyet-i kerime] üzerine teferru' olunarak âlem-i İslamda pek mühim bir vazife ihdas olunmuşdur ki o da fî yevminâ hazâ mukâvelât muharrirliği denilen memuriyetdir. Vaktiyle memuriyet-i mezkureye hidmet ve bu hidmeti ifâ edene "adl" ve cem'inede "udûl" denir idi. Müfred ve cemi' olarak "küttâb-ı vesâik" dahi ıtlak olunur. Bu iki tesmiyenin ikisi de "ve'l-yektüb beyneküm kâtibün bi'l-adli" [aranızda adl ile muttasıf bir kâtib yazsın] kavl-i  şerifinden ahz olunmuştur. Birinci tesmiyede adle, ikincisinde kâtibe nazar edilmiş.

Referanslar

[1] Bereketzâde İsmail Hakkı, Necâib-i Kur'aniyye, Tevsî-i Tıbâ'at Matbaası, 1331, s.87