“The New Turkish - Yeni Türkçe”

İttihad ve Terakki Cemiyeti’nde vazife almış, Ankara Hareketi’ni desteklemiş, TBMM'de milletvekilliği yapmış olan gazeteci ve yazar İsmail Habib Sevük (v. 1954), “Dil davasında kat’î karara doğru - Fecaat safhası” başlıklı makalesinde Türkçe üzerinde yapılan tahribata dikkat çekmektedir. Tercümesini okuyacağınız Türkolog Hony’nin makalesinden {H. C. Hony, “The New Turkish”, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No. 2, 1947, pp. 216-221} ise Sevük’ün bu yazısı vesilesiyle haberdar oldum. Sevük, yazısında Hony’den şu şekilde bahseder:

Mekteb tecrübe tahtası mı?

Mektebi nasıl tecrübe tahtası yaptığımızı anlatmak için yazının başında rahmetli Cemal Nadir’in karikatüründen bahsettim. Yazıyı bitirirken İngiliz müsteşriki H. C. Hony’nin de dilimize dair “Asya Kraliyet Cemiyeti Gazetesi”nde neşrettiği etüde Cemal Nadir’in aynı karikatürüyle başladığını işaret edeyim. O ki yalnız müsteşrik değil türkologdur, yazısına o karikatürü neye baş tacı yapmış?

Bir Avrupalının havsalasına sığmayacak şey, mektebi tecrübe tahtası yapmaktır da onun için. Bütün medeni milletlerde mektebe “acaba?” girmez. Mekteb klasik yer, oraya ancak katileşen hakikatlerle acabası kalkmış bilgiler girer. Her yeni nazariye, her yeni ıstılah, her şey müzakere ve münakaşa safhaları bitip iyice tebellür ettikten sonradır ki onlara karşı mektebin kapısını açarlar.

Bunun tersine, bizdeki gibi, mektebin tecrübe tahtası yapılması istikballe oynamak demektir. Garb medeniyeti sağlam temelli mektebden doğdu. Sallantılı mektebden ancak hüsran doğar. Hem medeniyet kervanına katılmak davası hem o medeniyetin ana temeline karşı aykırı hareket; hiç olmazsa büyük bir tenakuza düştüğümüzü görelim.

Hony’nin makalesi kısa olmasına rağmen, “Dil Devrimi”nin dışarıdan bir gözle tahlil ve İngilizce ile mukayese edilerek kaleme alınmış olması, ehemmiyetini daha da arttırmaktadır.

Yeni Türkçe

H. C. Hony

Elimde, bu yıl başlarında zamansız bir şekilde vefat eden kabiliyetli Türk karikatürist Cemal Nadir’in bir karikatürü var. Bu karikatürde bir kadın muallim, kara tahtada tebeşirle çizilmiş bir “artı” işaretini (+) gösteriyor ve bir çocuğa bu işaretin ne olduğunu soruyor. Çocuk şu cevabı veriyor: “Üç yıl önce buna cem deniyordu, iki yıl önce zaid, geçen yıl toplama; şimdi ne dediklerini gerçekten bilmiyorum.”

Bu karikatür, modern Türk çocuğunun karşılaştığı müşkülleri biraz mübalağalı bir şekilde tasvir etmektedir. Derslerini almak için gittiği yer, mektep muallimlerinin ve sair resmî zevatın huzurunda “okul” diye telaffuz etmesi gereken bir mahaldir. Lakin, ebeveynleri ve halk umumiyetle oraya “mektep” der; zira bu tabir, Türkler arasında böyle müesseselerin mevcudiyetinden beri “school” manasında kullanılagelmiştir. Gazetelerde ise, bu çocuk kimsenin günlük konuşmada kullanmadığı ve ebeveyninin dahi anlamakta müşkülât çekeceği bazı kelimelerle karşılaşacaktır.

Bütün bunlar, Türk lisanını reforme etmek için başlatılan bir hareketin neticesidir. Bu ihtiyacın hissedilmesi takriben seksen sene evvel başlamış, ancak 1908 tarihindeki Kanun-ı Esasi’den sonra tatbik sahasına konulmuştur. 1928’de gerçekleştirilen harf inkılâbı ile birlikte Cumhuriyetin tesisiyle gelen umumî Garplılaşma cereyanı sayesinde büyük bir hız kazanmıştır. Bu vakte kadar yapılmış olan reformlar, edebiyat erbabının tabii surette gerçekleştirdiği faydalı teşebbüslerdir.

Lisan, canlı bir varlıktır. Tabii bir tekâmül ve inkişafa sahiptir. İçerisinde meydana gelen değişiklikler kendiliğinden olduğu müddetçe, daha mükemmel bir hâle gelmesi ihtimali vardır. Ancak büyük müdahaleler, lisanın sıhhatini tehlikeye atabilir. Küçük müdahalelerin bile, ehil olmamak şöyle dursun, mütehassıslar tarafından icrası elzemdir.

Şimdi, harflerin değiştirilmesinden sonra, lisana müdaheleler “Dil Kurumu” namındaki bir müessese tarafından üstlenilmiştir. (Bu kısımda köşeli parantez içerisinde “Yeni İngilizce”deki muadilleri verilmekte ve bunların Türkçe’dekilerinden daha az gülünç olmadığı ifade edilmektedir.) Bu müessese, ekseriyetle siyasilerden müteşekkildir ve bunlar umumiyetle mütehassıs değildir. Bu cemiyetin raporları, güya akademik bir müessesenin raporlarından daha absürttür.

Mesela, bir raporun üçte biri, “silindir” kelimesinin Fransızca “cylindre” kelimesinden türemediğini, aksine Türkçe “silindirmek” (düzleştirmek) fiilinden türediğini ispat etmeye ayrılmıştır; muhtemelen aynı kelimenin “silindir şapka” manasında da aynı kökten geldiği iddia edilecektir!

Bir diğer paragrafta ise “atlet” (Fransızca “athlète”) kelimesinin Yunanca kökenli olmadığı, bunun yerine Türkçe “atlamak” (zıplamak) fiilinden türediği kati bir şekilde iddia edilmektedir.

En tuhafı ise “sportmen” (sporcu) kelimesinin “one who disports himself - kendini eğlendiren kimse” manasında değil, eski Tatarca “sıbırmak” (avlanmak) kökünden geldiğinin savunulmasıdır!

Bu denli saçma iddialardan sonra, Dil Kurumu’nun bir lisanı ıslah gibi hassas bir ameliyeyi icra liyakatine sahip olup olmadığını sorgulamak gayet makuldür.

Türk lisan inkılabının esas gayesi, Arapça ve Farsça menşeli tüm kelimeleri ortadan kaldırmaktır. Şimdi, bir İngiliz, böyle bir hareketin tesirlerini değerlendirmede hususi bir ehliyeti haizdir. İngilizce, eski Anglo-Sakson aslına dayanmakla birlikte, İngilizlerin medeniyetlerini elde ettikleri lisanlardan alınan geniş bir kelime hazinesiyle zenginleştirilmiştir. Keza, Türkçe de eski ve orijinal bir Türkçe temeline dayanır ve Türklerin medeniyetlerini ekseriyetle borçlu oldukları Arapça ve Farsça lisanları ile zenginleştirilmiştir.

Eğer biz {İngilizler} lisanımızı reforme (?) etmek maksadıyla, Latin ve Yunanca menşeli tüm kelimeleri çıkarıp, bunların yerine Anglo-Sakson köklerden türetilmiş ve mevcut manalarından saptırılmış kelimeler koymaya kalkışsaydık, Türklerin başına gelenlere benzer bir neticeyle karşılaşırdık. Ancak, burada adil olmak icap eder. Zira İngilizcedeki Latince ve Yunanca kelimeler ekseriyetle Anglo-Saksonlaşmış bir forma bürünmüştür. Buna mukabil, Türkçe’deki Arapça ve Farsça kelimeler, umumiyetle orijinal formlarını muhafaza etmiş (farklı bir telaffuzla olsa dahi) ve çoğu kez orijinal yapılarında, bilhassa izafet ile kullanılmıştır. {Hakikatte böyle mi?}

1908’e kadar, bu kelimeler ve terkiplerin kullanılışı o derece yaygındı ki, yazılı lisan ancak yüksek tahsil görmüş kimseler tarafından anlaşılabiliyordu. İşte, buna misal olarak ne resmi bir vesikadan ne de yüksek bir edebi eserden değil, bir mizahi roman olan Araba Sevdası’ndan bir pasaj alalım. Bu eser, 1889’da Türk edebiyatını modernleştirmeye öncülük eden yazarlardan biri olan Recaizade Mahmut Ekrem tarafından kaleme alınmıştır:

“Dünya yüzünde hiçbir kimseden nail olamayacağı bu tesliyet-i hâmuşâne-i merhametkârâneyi mader-i mihribanının o şule-i nazar-ı şefkatinde buldu. Mader-i mihriban ise ferzend-i hevesperestinin saika-i heveskâri-i şebâb ile vâki olan her bir kusurunu affedip unuttuktan sonra varını yoğunu da selâmeti uğrunda fedâ etmek için oğlundan hiss-i nedameti müş'ir edna bir vaz ü nümâyişe müftekir ve muntazır bulunuyordu. İşte bu nümâyişi nûr-i didesinin o cilve-i nigâh-ı memnuniyetinde gördü.”

(“Dünyada hiçbir kimseden alamayacağı bu sessiz teselliyi, şefkatli bir annenin merhamet dolu bakışında buldu. O şefkatli anne, oğlunun gençliğin arzularıyla işlediği her kusuru affetmiş ve unutmuş, onun kurtuluşu için her şeyini feda etmeye hazır bir şekilde, oğlundan gelecek en ufak bir pişmanlık işaretini bekliyordu. Ve şimdi, bu işareti sevgili evladının mutluluk dolu bakışında gördü.”)

Elbette, bu gibi bir vaziyet için bir şeyler yapılması icap etmekteydi. Bu öyle bir surette yapıldı ki, bugün tahsilli Türk gençlerinin ekseriyetinin dahi yukarıdaki pasajı anlamaktan âciz kalacağı tahmin edilebilir. Hakikaten, Dil Kurumu sahneye çıkmadan evvel, lüzumlu olan esaslı ıslahatlar, tabiî ve zorlama olmaksızın gerçekleştirilmişti. Mesela, Ömer Seyfeddin, Yakup Kadri, Halide Edip, Refik Halit ve Reşat Nuri gibi muharrirler, evvelki asrın absürtlüklerinden tamamen münezzeh, lakin Arapça ve Farsçanın sağladığı kelime zenginliğini muhafaza eden güzel Türkçe eserler kaleme almışlardı.

Yeni reformlar, üç kısma ayrılabilir ve bunları sırayla ele alacağım:

(a) Mevcut Türkçe kelimelerin manalarının değiştirilmesi suretiyle, bazı Arapça kelimelerin çıkarılması. Bu, en fazla itiraz edilesi usuldür. Zira mevcut bir kelimenin iki veya hatta üç vazifeyi birden görmesini mecburi kılarak lisanın fakirleşmesine sebebiyet verir. Güzel bir misal, savaş kelimesidir. Savaş aslen bir mücadele, bir kavga manasına gelir; ancak şimdi harp (war) ve muharebe (battle) kelimelerinin yerine de kullanılmaktadır. Benzer şekilde, barış, ki “reconciliation – uzlaşma” veya “peace between neighbours - komşular arasındaki sulh” manasına gelir, şimdi sulh (peace) kelimesinin manasını da üstlenmiştir. 

Tetkik etmek (to examine) şimdi incelemek olmuştur ki, Sami Bey ve Redhouse gibi iki büyük otoriteye göre, incelmek gibidir ve bu kelime “nazik (fine) veya ince (slender) olmak”, hatta “fazla incelik (over-refined) göstermek” manalarına gelir. Tab' etmek (to print) ise basmak olmuştur ki, zaten hâlihazırda fazla yüklü olan bu kelimeye bir vazife daha eklenmiştir. İşte bu yeniliklerden birkaçı:

boşaltmak (to empty), tahliye etmek (to evacuate) yerine; azlık (paucity),  ekalliyet (minority) yerine; yabancı (stranger), ecnebi (foreigner) yerine; seçim (choice), intihap (election) yerine; sağlamak (to render safe or secure), temin etmek (to ensure) yerine; yaymak (to spread),  neşretmek (publish) yerine.

Bazı değişiklikler tam manasıyla gülünçtür: Mesela, tartışma (a weighing each other, or a trial of strength - birbirini tartma veya güç denemesi), münakaşa (dispute - tartışma, discussion - müzakere) yerine;  bağımsızlık (lack of ties - bağlardan yoksunluk), istiklal (independence) yerine; yorumcu (interpreter of dreams - rüya yorumlayan kimse), “commentator – yorumlayan” veya “spokesman – sözcü” yerine kullanılmaktadır. Şayet Dil Kurumu bir miktar mizah anlayışına sahip olsaydı, Nazi Almanyası ve Sovyet Rusya’nın “commentators – yorumcuları” için bilhassa bu tabiri seçtiklerini düşünmesini isterdim; fakat böyle değildir.

Yeni vekillik/bakanlık (minister) isimleri en gülünç değişikliklerden bazılarını teşkil etmektedir; yaklaşık İngilizce karşılıkları şu şekildedir: Hariciye Vekili (Foreign Minister), Dış işleri Bakanı [Looker of Outside Affairs] olmuştur. Bu, son derece talihsiz bir tercihtir; çünkü yalnızca Dışişleri, çoğunlukla tek kelime olarak yazılmakta ve Türkçe ahenk kurallarına aykırı olmaktadır, ayrıca “ı” harfine bir nokta eklenmesi veya sesin hafifçe değişmesiyle bu kişi "dişçi" (Dişişleri Bakanı = Looker of Teeth Affairs) hâline gelebilir! Dahiliye Vekili, İçişleri Bakanı [Looker of Inside Affairs] olmuştur; Nafia Vekili (Minister of Public Works), Bayındırlık Bakanı [Looker of Prosperity] olmuştur; Ziraat Vekili (Minister of Agriculture), Tarım Bakanı [Looker of Agerdurning (Danca'daki Agriculture kelimesinden türetilmiş olup, tarım kelimesi bir Çağatayca kökene dayanmaktadır)] olmuştur. Maarif Vekili (Minister of Education), Eğitim Bakanı [Looker of Opdragging (Danca opdrage kelimesinden, yani "terbiye etmek" manasına gelmekte olup; eğitim kelimesi, Çağatayca'daki eğitmek fiilinden türetilmiş bir Türkçe formundadır)] olmuştur. Ticaret Vekili, Tecim Bakanı [Looker of Good Management (tecimek, “iktisad etmek” veya “kendi işlerini iyi idare etmek” manasına gelen mahallî bir kelimedir; maalesef, buna tekabül eden bir İngilizce mahallî kelime bulamadığımdan dolayı üzgünüm)] olmuştur. İnhisarlar Vekili (Minister of Monopolies), Tekel Bakanı [Looker of Singlehold] olmuştur. {Tecim ve cim kelimelerinden tesadüfen terkip edilmiştir.}

(b) Mevcut Türkçe köklerden kelime türetmek. Tabii ki, yeni türetmeler için bu metoda itiraz edilemez— zira bütün lisanlar bu usulü tatbik etmek mecburiyetindedir. Uçmak (to fly) kelimesinden uçak (aeroplane) güzel bir tercihtir ve daha evvel kullanılan Arapça tayyare (a child's kite - çocuğun uçurtması) kelimesinden daha evladır. Fakat, asırlardır tamamen Türkçeleşmiş bir kelimeyi atmak, yerine Türkçe görünümlü sun’i (uydurma) bir kelime koymak ve buna öz Türkçe demek akıldan uzaktır. Mesela, mektep gibi tamamen Türkçeleşmiş bir kelimeyi neden İngilizcedeki “school” karşılığında okul [teachit] olarak değiştirelim? İşte diğer bazı misaller: mevzu (subject), konu [underthrow]; maznun (suspected or accused), sanık [suppose] olmuştur.

(c) Ecnebi kelimelerin, bilhassa Fransızca kelimelerin iktibası. Daha evvel kullanılan ağır Arapça terimlerin yerine, ecnebi teknik terimlerin ikamesi faydalı görülebilir. Oksijen (oxygen), şüphesiz ki müvellidülhumuza kelimesinden daha makbuldür. Lakin, mesele, rekolte (harvest), rötar (delay - gecikme, lateness of a train - trenin geç kalması vs.), metot (method) gibi kelimelerin kullanımı meselesine geldiğinde değişmektedir.

Bu kelimeleri Arapça menşeli kelimelerin yerine kullanmak, ancak kızartma tavasından ateşe atlamak {yağmurdan kaçarken doluya tutulmak} gibidir. Dahası, tamamen Türkçeleşmiş kelimeler yerine bu tür ecnebi kelimeleri tercih etmek, yalnızca bir tür entelektüel züppelik addedilir. Evvelki Türk nesillerini eğlendiren ve bir o kadar da sinirlendiren züppelik anlayışının yeniden canlanmasıdır.

Bence, bu zengin ve ahenkli lisanın karşı karşıya bulunduğu gerçek tehlikeyi göstermek için yeterince izahat verdim. (Burada bilhassa “sonorous – ahenkli” kelimesini kullandım, zira Türkçenin birçok güzelliklerinden biri, Arapçanın o boğumlu ve genizden gelen seslerini telaffuz edememesi neticesinde kelimelere kazandırdığı asalet ve zarafettir.)

Bu makalenin gayesi, bu değişim arzusunun altında yatan sebeplerin daha derinlemesine tetkikine müsait değildir. Ancak, birbiriyle bir dereceye kadar mütenakız/çelişen üç ana sebep mevcuttur: (a) Geçmişle tamamen bir kopuş temin arzusu, Osmanlı İmparatorluğu ile alakalı her şeyi kökünden söküp atma isteği; (b) Avrupa milletler cemiyetinin bir ferdi olarak kabul edilme isteği; (c) Dar ve şiddetli bir milliyetçilik anlayışı.

Bu temel sebeplere, Dil Kurumu’nun elindeki hatırı sayılır miktardaki mali imkânlar da eklenmelidir ki, bu hal bazı kimseleri samimi bir dil reformu arzusundan ziyade maddi sebeplerle harekete geçirmiş olabilir.

Şu anda bu sakat ve sunî lisan, konuşmada kullanılmamaktadır; ancak yalnızca resmî dairelerde ve ikinci sınıf gazeteciler tarafından kullanılmaktadır. Fakat mekteplerde öğretilmekte olduğundan, asıl tehlike burada yatmaktadır.

Eğer İngiltere’de böyle bir lisan reformuna teşebbüs edilmiş olsaydı, alay mevzuu olur ve tamamen itibarsızlaştırılırdı. Şimdi, Türklerin mizah anlayışı son derece kuvvetlidir ve başka milletlere nazaran İngilizlerin mizah anlayışına daha yakındır. O hâlde, neden bu hareket İngiltere’deki benzer bir girişimin karşılaşacağı akıbeti yaşamamıştır?

Bunun cevabı şudur: Türkiye’de muallimler ve profesörler birer devlet memurudur ve Türkiye henüz bizim anladığımız manada tam olarak hür bir memleket değildir. Islahatlara açıktan karşı çıkan veya bunlarla alay eden herhangi bir öğretmen veya profesör, işini kaybetme veya en azından “reactionary - gerici/irticacı” olarak damgalanma riskiyle karşı karşıya kalacaktır.

Netice itibariyle, bu Türklerin lisanıdır; bırakınız, kendileri kurtarsın! Hayırlı olsun!